Si me quieres escribir, ya sabes mi paradero

Na ecavación arqueolóxica da trincheira republicana de Raïmats atopamos un tinteiro, unha peza moi común nas posicións dos leais, como sinala Alfredo, que leva escavado unhas cantas. Uha vez máis, esa combinación da espada e da pluma. A campaña de alfabetización levada a cabo dende 1931 proseguiu dentro do Exército Popular até a derrota de 1939. Intelectuais e artistas antifascistas, mestres, escolares aproveitaban o tempo libre na retagarda para ensinar a ler e escribir aos compañeiros que non sabían. Mesmo os brigadistas internacionais colaboraban nos traballos do campo cos labregos e participaban nestas labouras de formación. Na batalla do Ebro líase moito. Hai unha manchea de retratos colectivos de brigadistas con xornais en todos os idiomas, dende o árabe ao inglés pasando polo sueco. Pero tamén se escribía. Como esas últimas cartas enviadas á familia, expostas en memoriais e museos sobre a batalla do Ebre. Pingas de tinta sobre papel antes do último suspiro, antes de que as pingas de sangue enchoupen para sempre os ollos.

Con mi arado abro los surcos
con mi arado escribo yo
páginas sobre la tierra
de miseria y de sudor.