España' 82

O curso escolar 1981-1982 podemos consideralo, tralo tempo transcorrido, coma un previo intenso do Mundial de Fútbol España’82. A miña mai non daba abasto, coa manchea de consignas futbolísticas coas que partía a facer a compra. O éxito das súas xestións, e das súas dotes no mercado, permitiume completar a colección Fútbol en Acción, colección de 98 cromos sobre a Historia dos Mundiais, que viñan cos produtos Danone, ter a fotografía de cada un dos xogadores de España, que viñan por debaixo das chapas das botellas de Coca-Cola (eu sempre xogaba ás chapas no colexio coas facianas de López Ufarte e Arkonada), acadar en tempo récord o campo de xogo para o Sub-buteo, despois de almorzar litros e litros de Cola-Cao.
Eran os tempos de Naranjito e do coleccionable de Figurini Panini España’82, o tesouro máis preciado nos colexios da cidade, cos seus cromos adhesivos de última xeración. Ao remata-la escola, agardábanos a experiencia inédita de vivir un Mundial, en directo, alí perto de casa. En Vigo xogaban a primeira fase os equipos do grupo 1: Italia, Camerún, Polonia e Perú. O meu pai, bo extremo dereito nos seus anos mozos no equipo da editorial Bruguera de Barcelona, levoume ver o partido entre a Italia de Paolo Rossi e o Camerún de N’Kono e Roger Milla, o 23 de xuño de 1982. Daquela os negros, como se lles chamaba, resultaban simpáticos, por aquilo de ser un equipo humilde nun mundo de grandes potencias occidentais, pero ese agarimo non chegaba para que a xente non se volcase cos italianos (en Vigo máis de un e de unha se revolcou cos italianos). Eu mesmo non dubidei en elixir a bandeira de Italia nun dos postos ergueitos ao carón do estadio Balaídos. O partido rematara 1 a 1 e deulle o pase a Italia para a seguinte fase, quedando finalmente campeona contra Alemaña.
As estatísticas, as alineacións, os penalties quedarían para a historia, para as antoloxías do fútbol mundial, pero a meirande parte dos nomes, das persoas, dos xogadores da plantilla de equipos como Polonia ou Camerún, alonxáronse no tempo, esquencidos por todos nós. Que historia habería detrás de cada un? Lembremos a situación da selección polaca.
Un país do outro lado do telón de aceiro, mobilizado contra a ocupación soviética da man do sindicato Solidariedade, botándolle un pulso a unha superpotencia, incentivado por un Papa nacionalcatólico, enviaba os seus mellores xogadores a España, controlados por unha manchea de comisarios políticos. A imaxe dos futbolistas polacos quedou gravada na retina dos afeccionados, xa que moitos deles levaban mostacho, resaltado polo branco das camisolas e o remate vermello do pescozo. A meirande parte deles xogaba en equipos do país, coma o Widzew Lodz, o Wisla Krakow, o Legia Warszawa ou o Lech Poznan. Só algúns xogaban en Occidente (que lonxe queda esa dicotomía Este-Oeste) coma Andrzej Szarmach, no Auxerre francés ou Grzegorz Lato, no Lokeren belga. A conexión galo-polaca seguía funcionando na Guerra Fría.
Pola súa banda, Camerún era un grande descoñecido para todos. Era o único equipo africano no Mundial, xunto con Alxeria. A descolonización apenas supuxo unha potenciación do fútbol nacional nos países independizados, xa que os mellores xogadores marchaban a xogar ás grandes cidades das antigas metrópoles, adquirindo a nacionalidade dos países de acollida. En Mozambique e Angola, por exemplo, había unha canteira boa, con xogadores de talento, rematando todos defendendo a camisola portuguesa. Camerún de seguido se gañou o cariño da xente, que se mantivo ao longo da década de 1980, así coma o respecto futbolístico, constituíndo o precedente inmediato do boom do fútbol africano nos anos 90.
Pero en 1982 xa era un símbolo africanista para os poucos inmigrantes que daquela vivían en Ponte Vetera. De feito, había algúns pequenos comerciantes subsaharianos que vendían nas feiras da comarca, e que compartían piso nos arredores do Mercado municipal, perto do río. No noso barrio, contabamos cunha tenda de comestibles rexentada por Macumba, unha muller de Guinea Ecuatorial, da etnia bubi, casada cun ex colono español, en Río Muni. Tralo vidro da porta exhibía xa polo mes de maio, un póster xigante, escrito en francés, coas fotos dos xogadores de Camerún. Eu pasaba por alí tódolos días cando voltaba do colexio, e pegaba o fuciño á porta para tentar ler os nomes e apelidos daquela xente tan exótica: Thomas N’Kono (posteriormente porteiro do Español de Barcelona), Michel Kaham, François Dumbé Lea, Ibrahim Aoudou, Ephraim M’Bom, Edmond Enoka, Emmanuel Kundé, Theophile Abega, Joseph Kanga, Jean-Pierre Tokoto, Paul Bahoken, Ernest-Lottin Ebongue, Roger Milla (que aínda xogaría o Mundial de 1994 en Estados Unidos), Martin Maya, Jacques N’Guea, Antoine Bell… Todos xogaban en equipos da capital, Yaoundé, en Douala, ou en humildes equipos franceses, coma o Bastia, o Cannes ou o Quimper. Os goles de Roger Milla fixeron que o meu tío lle puxese o nome de Milla ao seu novo can. Até aquel momento botara man da tradición, poñéndolle aos cadelos os nomes dos xenerais franceses derrotados na Guerra da Independencia, como Ney ou Soult, de fonda raigame en Quiroga e na Terra de Lemos. Pero dende aquela gustoulle o resabio internacional, e a Milla seguiulle un Gadaffi, un Mitterrand, un Gorby e un Boris.
Cousas da antroponimia, mellor dito, da cánidonomia.
Co paso do tempo, de tanto fitar para o póster, a Macumba rematou por saudarme cariñosamente cada vez que pasaba pola tenda de ultramarinos (aínda que de ultra tiña pouco, porque os produtos viñan da mesma beira do océano que a nosa). Era unha muller obesa, cunha faciana fermosa, de beizos grosos e sorriso fácil. Seica coñecera ao seu marido, galego, nos anos 50. O franquismo, a contracorrente, mentres o resto de países preparaban o proceso descolonizador, incrementou o investimento en Guinea Ecuatorial, potenciou a chegada de novos colonos e espallou pola rexión á Guardia Civil, substituíndo aos indíxenas da Guardia Colonial. A brutalidade estendérase dende a década de 1910 como ferramenta útil para doblegar a resistencia do pobo fang a convertérense en braceiros das ricas explotacións de cacao na illa de Fernando Poo (hoxe, ou de sempre, Bioko). Seica o traballo da Guardia civil chegou ao exterminio xenocida dun clan enteiro, os osumu.
Yo soy aquel negrito del África tropical que cultivando cantaba la canción del Cola Cao. Es el Cola Cao desayuno y merienda...ideal
Este apoio inicial da metrópole crebaría posteriormente as esperanzas destes colonos afincados en Río Muni e en Fernando Poo; moitos deles sentiríanse traizoados polo Estado Español, cando a Dirección General de Plazas y Provincias Africanas comezou en 1967 a preparar a independencia definitiva. Un irmao de Macumba estaba vencellado ao Movemento Nacional de Liberación de Guinea Ecuatorial, liderado por Atanasio Ndongo, mentres o seu marido, pequeno empresario adicado á exportación de cacao, non vía con malos ollos o movemento nacionalista bubi, por cuestións afectivas e tamén por cuestións económicas; a independencia consolidaría o papel dos pequenos negocios na reconstrución da nova economía nacional.
O día 12 de outubro de 1968, paradoxicamente o Día de la Raza, Manuel Fraga, cunha garavata azul inzada de bandas coa bandeira española, a xeito de piloto de Iberia, recoñecía en Santa Isabel a separación da colonia, co líder local Francisco Macías. As expectativas da parella galaico-bubi derrubáronse deseguida, coas medidas antiespañolas tomadas polo novo Goberno, e a imposición da maioría fang sobre os bubi. Tras unha tentativa de golpe de Estado por parte de Atanasio Ndongo, parte da familia de Macumba foi represaliada salvaxemente, caíndo o país nunha ditadura brutal. Os dous voltaron a España en 1969, nunha tensa operación de repatriación, en buques de guerra da Armada.
A miña nai nunca entrou na tenda de Macumba a mercar nada. Había outras tendas perto de casa, dicía ela… e era certo. Pero esa explicación nunca me convenceu de todo. Nunha sociedade labrega tradicional como a galega, a percepción das outras razas e relixións exemplificaba o medo á diferenza. De pequeno miña mai contaba que cando chegaban os xitanos á aldea non podían montar o acampamento perto da casas. Trátabase dun imperativo consuetudinario que viña da noite dos tempos e que os propios xitanos asumían de contado, ocupando un espazo periférico da parroquia, o altiño do Cachón, lonxe de calquer núcleo habitado. Este espazo liminal, natural, oposto á paisaxe humanizada da aldea estaba cheo de perigos para os nenos e nenas da aldea. A miña bisavoa seica advertía á miña mai de que non se achegase polo Cachón, que os xitanos comían carne de cristián, e se pasaba un onda eles escoitaba afiar os coitelos. A antropofaxia considerábase unha prática propia da raza dos xitanos, aplicándose directamente unha propiedade característica doutra raza, non humana, senón mítica, como era a dos mouros que vivían nos castros e nas modorras. Maxino á miña bisavoa (sempre son as mulleres as garantes e transmisoras da tradición oral, da vida) a unha nena loira ao carón da lareira:
Este conto contáramo a miña mai cando era pequena; a miña mai era do Pireiro, indo para Domiz; a historia era dun señor do Mazo que fóra á feira á Puebla i elí encontrouse cun mouro que vivía no Pireiro, porque elí había unha mina e elí vivían os mouros; entonces os dous de volta seguiron subindo cada un prá súa casa, pero claro, chovía moito, e díxolle o mouro:

-¡Oes!, chove moito, quédaste eiquí.
E el foi e quedouse; e aló de noite decíanlle os fillos:
- ¡Papá, me ole cristianillo! ¡Me ole cristianillo!.
E dícelles:
-¡Pero si aquí no hay cristianillo!.
-¡Si papá, me ole cristianillo!;
E íbase facer de día e díxolle o mouro, ‘pois mira, marcha’; foi e doulle un saco cunha bóla de carbón e o home agarrou e marchouse; e en chegando xa ó pueblo dil, dixo ‘¡pero pra que levo esto eiquí! e tirouno no camiño e cando chegou alí quedáralle un cachiño e era ouro; voltou atrás pero ¡eí che vai!, non o encontrou.
A xente de Cerasia diferenciaba moi ben os xitanos dos húngaros. Estes últimos levaban carromatos diferentes e era xente adicada ao circo, á música e ao baile; e falaban diferente. Sexa como for, praticábase con todos eles unha política de exclusión espacial e cultural que foi finalmente recoñecida pola lexislación fascista da postguerra proibíndolle afincarse máis de tres días seguidos na mesma localidade. Igual que os mouros, detentadores de ouro e riquezas, para os paisanos a xente doutras razas compartían esa mesma característica: a improductividade, a xenreira ao traballo, a vagancia. Os cregos levaban esa vida na prática e non formaban parte, na mente dos labregos, dese grupo marxinal de vagos e maleantes.
Que curiosas opinións sobre as persoas, os pobos e as culturas alleas.
Entre 1904 e 1913 morreron na construción da Canle de Panamá uns 27.500 traballadores (segundo as curtas cifras oficiais). O gobernador ianqui da zona, Charles M. Magno, era da idea de que os chineses nunca sobrevivirían a tan duro traballo. En cambio, segundo deixou escrito un xefe de enxeñeiros das obras en 1906, a eficacia dos galegos non é só máis do doble cá dos negros, senón que resisten mellor o clima2. Nese ano quedaban vivos 40 dos 332 galegos que alá foran traballar.
Non recordo mercar nunca nada na tenda de Macumba. Hoxe, o baixo que ocupaba está compartido a medias por un Todo a Cen chinés e un chiringuito kurdo de kebabs.
O fillo de Macumba, galaico-guineano, que animaba a Camerún no 82, chegou a ser unha estrela do balonmán nacional, xogando moitos anos en División de Honra coas cores do equipo da cidade. Xa se sabe. O Cola Cao é o alimento dos deportistas. E el tomara dende pequeno o mellor cacao do mundo, mentres a súa mai o acariciaba cos cóbados chantados no mostrador, mirando como chuviñaba trala cristaleira da tenda.

España'82 é o capítulo 3 de Faranji.
En http://certo.es/index.php?page=espana-82

Fotografía: Manuel Fraga firmando a independencia de Guinea Ecuatorial en 1968.