31/1/12

Os celtas



No pelean los celtas contra el César, sino contra la protohistoria, sus pontífices y sus fantasmas. Recientemente López Cuevillas en “Grial” publicaba una esclarecedora nota titulada: “Ligures contra celtas”. Está al día minimizar los celtas, especialmente en nuestro Finisterre, y un vago ligur arqueológico se dispone a llenar los espacios que el celta rumoroso dejó vacíos y en silencio. Digo el celta rumoroso, porque desde que se lee a Pondal, esa ancha voz del pinar suscitada por la lengua del viento mareiro acompaña en la imaginación al celta vagabundo. Esa vagancia del celta también es pondaliana, y de Renán. Con lo cual, declaro mis clásicos. Es decir, para mí, intelectual y sentimentalmente, hay un celta, intemporal y eterno, que pasa cantando versos de Pondal; en la problemática de la tradición gallega, este celta está inserto, y vivirá, polo Baixo cantando, todo lo que viva nuestra tradición cultural. Arqueólogo o prehistoriador más o menos, no lo desmontarán.

Álvaro Cunqueiro: Los Celtas, 13-IV-1952.

30/1/12

Cunqueiro en Ortigueira


Yo había leído a D. Federico Maciñeira, había leído su "Crónicas" y sus estudios de Prehistoria. Allá por el año 32, cuando yo leía mi Pomponio Mela, ir a Ortigueira sería para mi ir al país de los arrotrebas, una gens céltica y marinera, de la estirpe de Mill. Maciñeira, retratado y junto a un dolmen o a la cabeza de la fila india de un cromlech, me era una estampa familiar en libros y revistas de arqueología prehistórica. Las cosas se le montan a uno de endiablada manera en la cabeza y así, Ortigueira fue, para mí, antes de conocerla, una especie de exposición permanente de la prehistoria gallega. La comarca ortegana es sin duda una de las tierras más entrañables y significativas del país gallego; es una tierra antigua, de facies profundamente masculina, extendiéndose ante el mar desde el costado de altas sierras y desde el borde de dilatadas brañas. Pero Maciñeira y sus hallazgos prehistóricos le daban a su antigüedad y a la problemática de su paisaje un tono especial; porque al Maciñeira historiadorr más que Fajardos y Villarnovos, Saavedras y Pardos de Lama y el señorío del de Astorga y las viejas infantas góticas de las crónicas de los tiempos de hierro, lo que le iba era el celta, y el que le apasionaba era el hombre enterrado en el dolmen y el que oficiaba los ritos druidas en el cromlech propiciador. Mi primer encuentro con él, paseando en Ortigueira por la carretera, fue una larga disertación sobre el vaso campaniforme. Lo dibujaba, boschgimperianamente, en el aire, y yo me ponía a imaginar, siempre que recordaba a Maciñeira en su villa, una Ortigueira llena de vasos campaniformes, ella misma un enorme vaso campaniforme con el labio roto por el lado de la ría. Y en el fondo del vaso las campanas de la iglesia haciéndole vibrar. Un vaso de claro color, transparente y tibio.

Álvaro Cunqueiro: Mi Ortigueira. En Programa de festas Ortigueira 1951. In Álvaro Cunqueiro en Ortigueira. Santiago: Consello da Cultura Galega. 2011, páxs. 47-48.

27/1/12

Muito obrigado


No sé si algún escritor de ciencia ficción ha inventado una cámara fotográfica espacio-temporal capaz de reproducir, incluso con ampliaciones sucesivas, todo lo que durante siglos y milenios ha existido en esa porción de espacio encuadrada en el objetivo. Al igual que las ruinas de Troya con los estratos de las nueve ciudades o una formación calcárea, cualquier fragmento de realidad necesita de un arqueólogo o geólogo que los descifre, y puede que la literatura no sea más que esta arqueología de la vida.

Claudio Magris, El Danubio

Gracias a aqueles que foron asasinados, expulsados da súa Universidade, daqueles que tiveron a dignidade da resistencia durante o feixismo, podemos, os e as que vimos detrás falar con liberdade, falar nun paraninfo na lingua de Pondal e Rosalía e procurar mil primaveras máis para a Arqueoloxía deste país.
Gracias a todos.

17/1/12

Casa, Familia e Comunidade na Idade do Ferro do NW


O vindeiro mércores 25 de xaneiro ás 10:30 terá lugar no Paraninfo da Facultade de Xeografía e Historia da USC a defensa da tese de doutoramento de quen isto escribe: Casa, Familia e Comunidade na Idade do Ferro do NW. O traballo compendia unha traxectoria investigadora e unha forma de facer e pensar a Arqueoloxía que os seguidores e seguidoras de arqueoneixon coñecedes ben. Doutra volta, os castros de Neixón protagonizan dous dos capítulos da tese, alicerzados no rexistro arqueolóxico exhumado entre 2003 e 2008 grazas ao traballo dun amplo equipo de traballo ao que adicamos esta investigación.
Gracias a todos.

13/1/12

Apartheid patrimonial


A profesora da Universidade de Stanford, Lynn Meskell, ten estudado recentemente os conflictos entre o Patrimonio Cultural e mailo Patrimonio natural o Parque Nacional Kruger en Sudáfrica. Con razón esta investigadora plantexa a consumación dun verdadeiro apartheid patrimonial: a Administración dese país xestiona o medio ambiente pero non conta coas comunidades locais como protagonistas desa paisaxe cultural. Do mesmo xeito, as comunidades locais seguen sendo marxinadas da xestión do Patrimonio en Galicia. Os arqueólogos estamos máis interesados nos habitantes dos castros de hai 2500 anos (que non coñecemos en persoa) ca na xente que vive sobre e a rentes destes xacementos arqueolóxicos. Somos expertos en confiscar materiais, fosilizar o pasado e converter espazos vivos en ruínas arqueolóxicas. Esta política de apartheid patrimonial recrudeceuse na última década. A participación cidadá seguiu sendo nula en dous eidos sobranceiros da actividade arqueolóxica: o control de impacto arqueolóxico de grandes obras públicas e maila posta en valor de xacementos arqueolóxicos. No primeiro dos casos, o hermetismo é absoluto. O contexto de obra atópase á marxe totalmente da sociedade. Podemos afirmalo de cheo porque nós mesmos temos participado en varios destes proxectos (autoestradas, parques eólicos e gasoductos) sen ter recibido na escavación a un só veciño nin asociación local. Por descontado, a publicación e divulgación de resultados non se considera unha prioridade, polo que a posibilidade dunha Arqueoloxía en comunidade nestes contextos é impensable. Nin a Administración, nin as construtoras, nin as empresas de Arqueoloxía plantexan tal, empregando para iso excusas peregrinas. Cabería preguntarse por que en Irlanda levan facendo as cousas de xeito tan distinto a Galicia no eido da Arqueoloxía das obras públicas, como é o caso concreto da construción de estradas e autoestradas estatais.
No segundo eido de actuación, o da valorización de xacementos, a necesidade de amortizar recursos na pasada década explica en parte a popularización dos campos de traballo para voluntarios como ferramenta de recuperación do Patrimonio arqueolóxico en Galicia. Durante anos ten sido unha das poucas fórmulas que potenciaba a participación na investigación de xente sen formación arqueolóxica. Na meirande parte dos casos esta fórmula era considerada coma un mal menor pola dirección das escavacións que non cría na rendibilidade social e científica deste modelo, imposto pola Administración autonómica ou local na meirande parte das ocasións.
Na actualidade, mentres a Administración autonómica deseña, planea e executa motu propio infraestruturas vencelladas co Patrimonio Cultural de Galicia, como a Cidade da Cultura ou a Rede do Patrimonio Arqueolóxico Galego, constátase, pola súa vez, a activación do asociacionismo de base denunciando agresións sobre o Patrimonio arqueolóxico, reclamando o seu uso social e un rol activo na súa xestión e desfrute. Nos tempos do Facebook e do Twitter as comunidades locais e a cidadanía en xeral están tecendo redes entre o pasado, o presente e o futuro, á marxe da Arqueoloxía oficial e a Administración, rexeitando actitudes condescendentes propias dos tempos da escopeta nacional. Entrando no século XXI o Patrimonio arqueolóxico galego segue en maos de burócratas e expertos que secuestran a información, titorizan o acceso ao patrimonio arqueolóxico e adoptan unha actitude paternalista minusvalorando a acción dunha sociedade civil que ten todo o dereito a reclamar o seu papel na Xestión dun Patrimonio que é de todos.

Imaxe: Perímetro de protección dos castros de Neixón, incluído na declaración de Ben de Interes Cultural.

12/1/12

Xente de orde



Estamos na capital dunha coñecida bisbarra española na que o comercio ten unha importancia supina dende época medieval. O establecemento máis vello está rexentado por un home duns oitenta anos, acorde co escenario. Aquí se detivo o tempo hai moito tempo, fosilizando toda unha cosmovisión. O señor, coas lentes clásicas (un cristal pervive na gafa dereita mentres polo outro escoa o aire), é todo amabilidade, facendo gala dese humor tan español de mediados do século XX. De fondo, o rosario rezado por fieis ao servizo de Radio María. Este home representa todo un perfil sociolóxico: o da clase media urbana comercial, pequenos propietarios con negocio, conservadores ultratradicionalistas que vían na República o demo da revolución. Orde e man dura para que progrese o negocio e medre o capital. Eu teño entrevistado a nonaxenarios con este perfil que pasaron a engrosar as filas das Gardas Cívicas tras xullo do 36. Toda unha cápsula do tempo.

11/1/12

Copito de Nieve


Día de feira en San Pedro de Entrambasaugas. Un fato de homes fai a dixestión de cadansúa ración de pulpo cun vasete de licor café. No mostrador da vella taberna pousan as maos un marroquino (café só) vendedor ambulante, un galaicovenezolano que recita decorrido os presidentes da República dende Bolívar, un galego con boina que retruca coa lista dos reis godos, un cubano fuxido do paradiso de Fidel, outro galego que toca a caixa e un mulato de nome Wisconsin, con nacionalidade holandesa, oriundo da illa de Curaçao, metido a ferreiro. Da conversa de sobremesa velaquí vai de proba un botón:
-Que mal vos anda a cousa...
-Si oh! Está morrendo xente que nunca morrera antes...
-A ver cantos quedamos dentro de cen anos…
-Por morrer morreu até a mona Chita, que manda chover na Habana...
-El tamén morreu o King Kong, dixeron na televisión trasantonte.
-King Kong non animal! O que foi para ao ichó éche o fulano ise da guerra de Corea, o Kim Yong il...
-Bueno, entre animales ándavos a cousa...
A leria devalou cara a un afervoado debate no que uns defendían a tese de que Copito de Nieve era un oso e os que xuraban pola botella de auga de San Xoán Bautista con todos os santos dentro e a Virxe de tapón que o Forlepas ese era un mono. Esta última hipótese era secundada con unllas e dentes por un dos galegos que tiña unha irmá casada en Barcelona e que se emperrechaba en afirmar que el vira ao mono ese do carallo e que o tratou de tú a tú, que asomellaba un home. Todo isto o dicía en castelán, claro, non só como concesión aos cascos azuis da barra, senón tamén para darlle solemnidade e garantía de veracidade ás súas verbas.
-E o becho ese comerá pulpo?
-Non sei, pero o parque no que o tiñan semellaba unha feira.
Eu si sei que Copito de Nieve é un gorila, por unha sinxela razón. A primeira imaxe que teño gravada no maxín, a miña primeira lembranza gráfica desta vida resúmese nun inmeso cristal detrás do cal, sen avisar, unha fera xigante adoptou unha postura bípeda mentres oubeaba coma un condanado. Eu, con apenas tres anos, preso do pánico, lisqueime cagando virutas, esbagoando coma unha Magdalena, mentres os visitantes ao zoo de Barcelona escachaban a rir, os moi cabróns. Estes días, máis de trinta anos despois, cando andan a promocionar a película de debuxos animados sobre Copito de Nieve, teño que recoñecer que non me fai graza ningunha. Así e todo, como ser humano que son, malia que non o pareza, fago como calquer neno en todo tempo e lugar: aquilo que che mete medo no corpo tamén che produce unha curiosidade tremenda que non é doado combater. Co paso dos anos seguinlle a pista a este gorila inmaculado, non só por mor da trauma infantil, senón polos camiños da vida. Por unha banda, esculcando sobre a arquitectura doméstica prehistórica din hai anos cun libro clásico titulado Etología de la vivienda humana: de los nidos de gorilas y chimpancés a la vivienda humana, publicado por Jordi Sabater Pi, un investigador catalán residente na Guinea Ecuatorial española entre 1940 e 1968, quen mercara o afamado gorila albino en 1967 a uns cazadores da etnia fang. Anos máis tarde, a Arqueoloxía levoume a Guinea ecuatorial onde puiden coñecer mellor o caso de Copito de Nieve e o devalar histórico da ciencia española na pequena colonia africana. Neste senso, o peso de Catalunya na Guinea colonial foi enorme. Parte da burguesía mercantil catalá investiu en negocios en Río Muni e Fernando Poo, mentres que o traballo suxo o facían misioneiros do tradicionalista Padre Claret. Neste contexto, a investigación científica foi protagonizada tamén por cregos e leigos cataláns que, como Sabater Pi, verquían os seus estudos en revistas coma o Boletín do Instituto de Estudios Africanos. Hoxendía a cousa non trocou moito, pois seguen sendo os cataláns os que controlan o cotarro da cooperación internacional española por alá.
Como dicía, Jordi Sabater, ademais de etólogo e eminencia dentro da primatoloxía internacional, fixo un amplo traballo etnográfico de campo, destacando as súas investigacións sobre a cultura material da principal etnia da parte continental, os fang. En 1967 mercou o Copito de Nieve e contribuiu a proxectar unha imaxe benigna do Rexime; nun intre no que era inminente a independencia da colonia, os "bos españois" salvaban da morte segura un animal único no mundo, que foi portada das máis importantes revistas internacionais. No fondo, Copito de Nieve era o derradeiro trofeo colonial, coma o negro de Banyoles, pero en branco... para moitos non vos habería moita diferenza.
Copito de Nieve morreu en Barcelona o mesmo día do mes de novembro de 2003 en que finou o meu avó, o Antonio de Nogueiras. Ambos os dous foron inmigrantes en Catalunya, fillos das miserias coloniais da España una, grande e libre.

Publicado orixinariamente no Galicia Confidencial

6/1/12

Soños de arxila


A alfareira gumuz Amäna Shami fai potes coas súas maos no poboado de Bowla Dibas’i, alá nas terras quentes do Nilo Azul, en Metekel, no occidente de Etiopía. Na aldea reproduce a técnica aprendida da súa nai. Paseniñamente comeza a dar vida a uns cacharros que transmiten información a través da súa forma, da súa decoración, do seu tamaño, son signos icónico-visuais nunha comunidade premoderna, analfabeta. As alfareiras gumuz debuxan un círculo na terra e chantan unha lanza para protexer o labor ceramista dos malos espíritos.
A transformación da arxila en cultura material é un proceso ritualizado, máxico. Máis ao S, nos lindeiros con Sudán, na rexión de Gambella, a alfareira komo Fatura Munay desenvolve a súa arte na aldea de Pokong, un sitio no que conviven varias etnias e grupos de refuxiados sudaneses. Ámbalas dúas mulleres manteñen unha tradición que comeza a esvaerse coa chegada masiva do plástico e os trebellos modernos fornecidos pola O.N.U., e as ONG. Malia todo, nestas aldeas os arqueólogos e arqueólogas aínda podemos ver como a cerámica funciona coma un símbolo identitario, como se vencella á cosmovisión, o patrón de racionalidade e a microhistoria dun determinado grupo étnico. Si, estamos a falar de etnicidade. No meu país tamén existiu unha cerámica étnica que soubo combinar a Tradición e a Modernidade, o sistema antigo e a industrialización. Unha cerámica que foi apropiada como referente identitario por tres xeracións de compatriotas. A miña familia comezou a querer esa cerámica na emigración en Cataluña. Sen dúbida, foi a mellor embaixadora deste curruncho atlántico por España e o mundo, sen necesidade de pagar promocións xacobeas multimillonarias ao estilo Julio Iglesias (miña terra mae). Os soños de arxila non teñen prezo. Nos veráns, na aldea, cando casaba un amigo, os colegas facían bote para agasallar ao mozo cunha vaixela desta cerámica máxica. Eran os anos 1970. A pequena tenda-libraría en Monforte de Lemos, rexentada por Manuel María e Saleta, era coma unha pequena fábrica de soños para a xentiña que cría na creatividade deste país noso. Como xa fixera meu pai, nas épocas de mocear non faltaron brincos e pequenos colgantes que amosasen o valor dos amores eternos e non tan eternos. Os pais, namorados, décadas despois daqueles brincos, ollan con morriña a figura dos labregos que voltan á casa despois de traballar nas leiras, el co sacho ao ombro, ela cun cesto, abrazados, aloumiñados. No 80 cumpreanos do avó músico e labrego, as súas bágoas de emoción escoaban pola figura cerámica do tamborileiro. A arxila máxica de Sargadelos forma parte das nosas vidas. As alfareiras Amäna Shami e Fatura Munai son respectadas polo seu pobo, no mal chamado Terceiro Mundo.O noso Primeiro Mundo non pode dicir o mesmo do artífice dos belidos soños de arxila. O noso alfareiro foi vencido polo capital, ese capital ao que increpaba a Bruxa Avaría. Pero o noso artesán mantén incólume iso que Bourdieu definiu con exactitude como capital simbólico. O prestixio e o saber facer dun adolescente que converteu a Praza do Obradoiro no seu primeiro obradoiro, cunha pintada histórica a prol do Estatuto de 1936. A valentía dun home maduro que soubo recoller as pezas esnaquizadas do exilio para compoñer novos cacharros e novos soños, como as alfareiras tradicionais que reaproveitan os anacos de potes vellos como desgraxante dos cacharros novos. A xenerosidade dun garante da memoria que lega á posteridade esa caixa negra da nosa historia recente que é a colección Documentos, de Ediciós do Castro. O vello retranqueiro que, como bo alfareiro, recoñece a lama que enchoupa e asulaga o noso tempo, inzado de falabaratos de feira e políticos dinámicos como os guerreiros de terracota de Xian. Porque todos sabemos que sen Isaac, sen o a alfareiro con nome bíblico, Sargadelos venderá produtos comerciais pero xamais voltará modelar soños de arxila. Un xigante con pés de barro.

Publicado orixinariamente no Galicia Confidencial. Homenaxe a Isaac Díaz Pardo.

2/1/12

A derradeira lección do mestre


Foron aqueles tempos dos anos 30 de Misións Pedagóxicas, de cruceiros polas rías, de excursións e exploracións, de renovacións didácticas que herdaban iniciativas xa desenvoltas nos tolos anos vinte, como xa acontecía no afamado Instituto Provincial de Pontevedra, onde docentes como Losada Diéguez, Sobrino Buhigas ou Castelao renovaban o ensino con constantes clases práticas e saídas ao campo. O que hoxe chamamos patrimonio arqueolóxico comezou a interesar a uns mestres, moitos deles embebidos da ilusión do galeguismo cultural e político. Cómpre lembrar que o estudo arqueolóxico dos castros xurdiu en Galicia co gallo das obras públicas. O castro de Santa Trega e o castro de Troña, por poñermos dous exemplos sobranceiros, foron descobertos nos anos 10 e 20 coa apertura de senllas estradas para acceder ao santuario de turno. De contado, a Arqueoloxía galeguista, a través do Instituto de Estudios Regionales creado polo malogrado reitor compostelán Cadarso, continuou o pioneiro labor de Cuevillas abrindo nos anos 30 novos xacementos castrexos como Baroña e Borneiro (véxase Dombáter). Asemade, o labor de extensión universitaria levado a cabo polo Seminario de Estudos Galegos creou un clima de interese cara ao mundo dos castros que se estendeu ao ensino primario. De feito, nos anos da República, mestres das zonas máis dispares de Galicia, levaron aos alumnos a fochancar en castros da contorna da escola, na procura dos celtas devanceiros. Un mozo X. M. Álvarez Blázquez reflexou nos seus diarios de 1934 e 1935 este tipo de intervencións arqueolóxicas entusiastas e para nada académicas, como as que fixo con outros compañeiros de Maxisterio no castro tudense da Guía: “cunhas picarañas e uns sachos dispuñámonos a virar o monte patas ao aire”, escribía coa convicción propia dun adolescente curioso e despreocupado. Un ano despois os fascistas asasinaban a seu pai.
A tráxica viñeta de Castelao amosa ben ás claras a estratexia fascista para rematar cos mestres que espallaban por este país noso os valores da democracia durante a IIª República. Queda por facer a historiografía dunha trauma como é o destino dos mestres republicanos depurados, algúns deles foráneos refuxiados en Galicia, e outros que remataron medio agochados dando clases en pasantías e academias privadas na postguerra. A creba de 1936 no eido do ensino foi unha faciana máis da estratexia de coerción social deseñada polo autoritarismo tradicionalista. Con todo, a semente da Lingua das bolboretas seguiría dando algún froito durante a longa noite de pedra. Novos docentes, sobre todo mestres rurais, formados na educación de preguerra foron quen de manter o interese polos restos arqueolóxicos que inzaban o país. En varios dos castros nos que temos traballado en Galicia remanece na memoria colectiva o nome e bo facer dalgún destes heroes anónimos que se preocuparon pola concienciación patrimonial da poboación escolar. De todos eles, imos escoller a don Olimpio Arca, mestre rural na Estrada, dramaturgo e ensaísta. O seu traballo de interacción co medio nos anos 60 e 70 na escola de Couso non só serviu para gañar certames estatais (Mantenga Limpia España) ou condecoracións (Cruz de Afonso X), senón que conlevou a catalogación arqueolóxica completa e unha sistemática recolleita etnográfica comarcal, gardada como ouro en pano no Arquivo do Museo de Pontevedra, de consulta obrigada para calquer especialista en patrimonio cultural de Galicia. Don Olimpio seguiu os pasos de don Fermín Bouza Brey cando era este xuíz na Estrada e continuaba con alumnos, voluntarios e afeccionados as exploracións en castros da zona. Don Olimpio ostenta a presidencia de honra da Fundación Terra Termarum, entidade artífice da marabillosa recuperación do castro de Castrolandín (Cuntis, Pontevedra) dende o ano 2000. Un sitio ao que se sinte vencellado dende a nenez, cando o seu avó lle recitaba aquilo de “En Castrolandín, na mañanciña de San Xoán, arrecenden as rosas e alumea o sol”, copla moi semellante ás recolleitas xa por Murguía nas terras de Padrón a fins do século XIX. Nestes días, don Olimpio está a escribir a súa enésima obra de teatro, na que trata un conflicto casadeiro entre familias dos castros de Laxos e Castrolandín. Escoitar a don Olimpio é o máis semellante a sentir un discurso pronunciado nos banquetes galeguistas dos anos 30. Nunha recente entrevista, don Olimpio, case nonaxenario, verque o talante propio dese maxisterio crebado en parte pola ditadura, defende un ensino crítico e independente, e amosa un compromiso social que pode servir de guieiro para unha xestión do patrimonio democrática e plural neste século XXI: “Eu non son escritor. Se se quere son investigador, aínda que me definiría mellor como un furafollas. Comecei a escribir para os pequenos na escola obras de teatro das cousas que pasaban nos arredores. Eu sempre partín de dúas bases para unha educación integral: que o alumno tivese confianza no profesor e, despois, que no ensino coñecese moi ben a súa contorna (os seus cruceiros, os seus ríos, os seus muíños, os seus castros) para pasar dese particular ao universal. Aínda lembro a primeira vez que cheguei a Castela e me atopei co río Valderaduey -que aparecería no libro de Xeografía- e que era máis pequeno que o río da miña aldea”.