28/12/11

O caldeiro máxico


Os galegos teñen un aquel calcolítico na súa alma, quizabes como contraposición á case total ausencia do mineral de cobre na nosa terra. Esta eiva trae de cabeza dende hai décadas á investigación prehistórica galega. A evidencia cuprífera máis antiga atopada deica o momento seguen a ser os afamados machados planos de mediados do IIIº milenio antes da nosa era.
Nestes inicios da metalurxia en Galicia, estudados brillantemente pola profesora Beatriz Comendador, cómpre subliñar os restos asoellados nun illote da ría de Arousa que de cando en vez asoma nas cabeceiras de prensa por servir de camposanto a planeadoras queimadas polos narcotraficantes autóctonos. Estamos a falar do Guidoiro Areoso, onde apareceu nunha escavación arqueolóxica dirixida por Manuel Rey unha estrutura ritual sobre a praia con diferentes ofrendas, entre elas os obxectos de bronce máis antigos do NW, unhas variñas feitas coa innovadora aleación de cobre e estaño. Como acontecería daquela en adiante, as Rías Baixas serían o porto de entrada natural a todas as innovacións tecnolóxicas foráneas. E o bronce era unha delas. Todos coñecemos a querencia do galego polo alóctono, ao que confire sempre máis prestixio, por defecto. A riqueza estannífera das nosas costas daría pé, por unha banda, ao mundo case lendario das Illas Cassitérides e, por outra banda, ao desenvolvemento da alcumada orfebrería do Bronce Atlántico, unha arte que compartía estilo propio nas fisterras da Europa occidental. Os habitantes dos primeiros poboados fortificados do NW da Península Ibérica, a comezos do 1º milenio antes da nosa era eran uns artistas nisto da ferralla, a chatarra e o bronce. Un dos obxectos de moda daquel tempo, cangado dun fondo trasfondo simbólico -como ten amosado o noso colega Xosé Lois Armada- é o alcumado caldeiro de bronce tipo Hío, chamado así por aparecer un exemplar ben conservado nun acubillo nun penedo desta localidade do Morrazo. Este tipo de caldeiro con remaches era unha virguería tecnolóxica, un elemento esgrevio do enxoval que se empregaba en cerimonias de banquetes, comensalidade e mesmo funerarias. Estes primeiros castrexos eran moi dados a esnaquizar de xeito ritual estes caldeiros e agochalos intencionalmente en covas, regatos, foxas ou cabanas sobranceiras dentro dos asentamentos. Os investigadores dubidan da súa funcionalidade no marco do xantar, pero semella que se empregaban para cociñar grandes pezas de carne. Pode ser, malia que ten moito máis morbo pensar na posibilidade de que nos atopemos diante da orixe primixenia dun elemento chave do ethnos galaico: o polbo cocido. O problema radica aquí nun dato que os malacólogos leoneses Víctor Bejega e Eduardo Gómez sinalan sempre no seu excelente labor divulgativo: este cefalópodo non deixa ningún rastro no rexistro arqueolóxico. Porén, a súa ausencia non ten por que respostar necesariamente á súa inutilización polos castrexos costeiros. O mesmo acontece coa ameixa nalgún concheiro da época; unha hipótese para explicar esta ausencia obedecería, como apuntaba o meu curmán Iván, a que esas xentes non sabían facer a salsa, polo que non mariscarían a patella vulgata…
En todo caso, daqueles polbos vienen estos lodos. Maxinemos ao estilo cunqueirán que o caldeiro máxico da Galicia céltica protohistórica derivou co paso do tempo no pote galego, nese trebello esencial do noso lar tradicional, na pota para facer o cocido e para cocer o polbo. Recipientes todos que serven para trascender a realidade e adentrarse nunha nova dimensión, nun novo estado psicofísico a través do cobre: a caldeirada. O ilustrado marqués de Sargadelos non era idiota e na súa afamada fábrica produciu centos e centos de potas de rancho de batallón para os Reais Exércitos da Súa Maxestade EL-Rei das Españas, cobre moitas veces, non cobrado. A importancia dos caldeiros na Galicia premoderna vén dada polo feito de seren reparados incluso con parches metálicos feitos con moedas, perras chicas, perras gordas, amadeos e afonsos. Eu recordo na casa do meu avó en Cerasia estes remendos a base de vellos patacóns de Afonso XII. Os vellos dicían que lle daba un aire cortesán ao cocido e ao polbo, porque xantar, xantabas coma un rei, aínda que fose só no día da festa do Santo Patrón.
Nestes comezos do século XXI Galicia está tomada por esgrevis garantes da saúde pública, por unha comisión anónima de civilización dos costumes que me recorda moito a unha entidade semellante promocionada polo Estado etíope. Empregando como excusa a hixiene, estes funcionarios africanos obrigan ás comunidades tribais a abandoar os seus costumes tradicionais, procurando a uniformización dos cidadáns e a anulación de toda diferenza cultural. En Galicia primeiro viñeron a polos que facían a augardente na casa, pero non me importou porque eu non bebía. Deseguido multaron a aqueles que sangaban con coitelo ao marrao, pero tampouco me importou porque son vexetariano e antitaurino. Asemade, lograron acabar coas cortes e liscar das feiras galegas o gando, a súa verdadeira razón de ser, pero tampouco ía comigo, que pensaba que o leite viña da neveira. Logo deulles polas cubas, as amboas e as pezas de barro de Gundivós sen esmaltar, pero a min tanto me tiña porque bebía Fanta e mercaba nos chinos. Agora perseguen os caldeiros de cobre, pero xa me é tarde, que o médico me quitou o pementón. Se é por hixiene, estes sabios deberían prohibir os billetes, cheos de merda, farlopa e virus transmisores de enfermidades, entre elas a idiotez.
En vez de declarar Ben de Interese Cultural a obra de Castelao (sic), o surrealista goberno galego do ga-soso (e supostamente conservador) Feijoo, debería declarar BIC os caldeiros máxicos das nosas pulpeiras. Como non o fará, os insumisos e insumisas cupríferos seguiremos guindando á pota moedas ou anacos de cobre mentres se coce, ou cocemos, un bo polbo calcolítico. Unha maneira coma outra calquera de facer país.

22/12/11

Encounters in the Ditch

Encounters in the Ditch

17/12/11

Alembraivos de nós


O galeguismo cultural e político dos anos 20, da man do mesmo Castelao, entronizou o escultor Asorey coma o mellor artista galego do seu tempo, coma o escultor capaz de materializar a esencia da xentiña nosa coa marca das gubias na madeira ou na pedra.
A creba de 1936 forneceu a Asorey un novo tipo de público e, por ende, de clientela. O Estado nacionalcatólico inzaba o país de escenografías fascistoides, coma o “Monumento” de Cuntis. Inaugurado en 1945 e esculpido por Asorey, constitúe o exemplo máis claro desas cruces mastodónticas que tanto gostaron ao Rexime franquista, dende os fitos conmemorativos na paisaxe da batalla do Ebro até o “Valle de los Caídos”. Desa mesma época (1942) é unha obra menor, pouco coñecida, que se atopa na entrada do hospital vello de Pontevedra. Trátase da escultura en homenaxe a Manuel Barreiro Cabanelas, indiano benefactor que financiou a ampliación do antedito edificio sanitario. Coñecido coma o Conde Cabanelas, este potentado que fixera fortuna no Brasil, concretamente no Río de Janeiro, levou adiante todo un proxecto filantrópico na parroquia de Covelo, no concello montesío de A Lama. Por alá estivemos hai pouco nunha tarde outoniza de domingo. Nunha praciña, cruceiro, hórreo, cartel de “véndese mel” e unha señoriña de loito comparten o mesmo espazo. A señora Manuela ten noventa e catro anos e cóntanos a historia do conde, “xa sabedes que dos males do mundo a envexa évos o pior, e de el dixéronse moitas cousas despois da guerra, pero nós non tivemos queixa. Eu marchei ao Río de Janeiro de noviña, aínda estaba o rei Afonso en España, pero voltei e casei no ano 32. A todas as parellas recén casadas dábanos o Cabanelas cartos e unha casiña”. Este personaxe fixo unha inmensa fortuna co negocio dos carros e taxis en Río de Janeiro. As Américas fixéronlle soñar cunha sociedade máis xusta e elixiu Covelo para levar a cabo un proxecto arquitectónico orixinalísimo. Reurbanizou a parroquia cunha avenida a cuxas beiras erguía casas de perpiaño con fachadas decoradas polo seu curmán o escultor Alejandro Cabanelas, discípulo de Asorey. Coma un canteiro románico do século XX cicelou baixorrelevos nos que se denuncian as vaidades do home, como aquel frontispicio no que os comerciantes son representados como monos xogando coa balanza nas que se pesaban as primas de rico de entón.
Hai un arrecendo a idealismo masónico na obra do conde Cabanelas, que o diferencia do everxetismo indiano doutras zonas de Galicia e Asturias. Por riba da parroquia aínda se pode ver o edificio coñecido como As Colonias: unha escola erguida polo conde en 1915 ao estilo centroeuropeo, un centro docente con oito graos nos que os nenos que quixesen estudar maxisterio tiñan todos os seus estudos pagos até acadar a diplomatura. Trala guerra, en 1942 foi cedido ao Estado que chantou o escudo fascista na parede como símbolo de apropiación do ensino liberal de preguerra. Nas proximidades, entre rochas de granito consérvanse outros dous edificios inacabados, xemelgos: unha escola de nenos e outra de nenas, coa vivenda anexa dos mestres. Na fachada, seguindo o modelo brasileiro de Ordem e Progresso, represéntanse a ciencia e o saber, con referencias aos descubridores do Novo Mundo. Estas novas escolas quedaron paralizadas co golpe de Estado de 1936. Seica o conde Cabanelas, dende Brasil, soubo lidiar nos anos da guerra civil, como nos contou un paisano de Covelo, financiando tanto aos facciosos coma aos roxos. No ABC de Sevilla rexístranse algunhas destas doazóns á causa dos sublevados. O certo é que o conde Cabanelas morreu no Brasil sen nunca máis voltar a Galicia. Chámalle parvo.
O everxetismo idealista e filantrópico do conde Cabanelas contrasta coa demencial ostentación dos novos ricos dos indianos do presente, os “mexicanos” de Avión, Beade e Beariz. Este foi, á fin, o concepto de progreso que imperou nestas terras de emigración e de miseria. Cando marchamos de Covelo, ao solpor, aínda tivemos ocasión de parar nunha aldeíña na que destacan os reloxos de pedra de fermosas vivendas abandonadas, do primeiro terzo do século XX. Nesa aldea, outra muller con acento brasileiro remítenos á fonte monumental que sobrancea o espazo público da aldea. Ao carón da fonte, un enxebre e humilde peto de ánimas, cos cirios acesos, recolle unha abraiante inscrición, no galego dialectal da zona: Alembraivos de nós. 1861. Nese mesmo ano os primeiros Xogos Florais d’A Coruña supoñían o inicio simbólico dun tempo de esperanzas... o Rexurdimento.
As escolas inacabadas do conde Cabanelas son verdadeiras ánimas de pedra, ruínas dunha educación e dunha cultura que nos avisan nestes tempos de crise identitaria do que puido ser este país, do que non foi, e do que quizabes non sexa nunca. Alembraivos de nós.

Publicado orixinariamente en Galicia Confidencial.

16/12/11

Traballar en Arqueoloxía


O mércores 21 de decembro inaugúrase no Parque Arqueolóxico da Arte Rupestre de Campolameiro a exposición fotográfica Traballar en Arqueoloxía, unha iniciativa desenvolta no marco do proxecto europeo Archaeology in Contemporary Europe, do que xa vos temos falado en arqueoneixon dende 2007.

http://www.ace-archaeology.eu/index.php?page=2&EZFO_switchlanguage=1&EZFO_lang=

13/12/11

A Cidade da Cultura




Temos estado moitas veces na citania de Briteiros, berce da arqueoloxía sobre a Idade do Ferro do NW, un santuario para todas aquelas persoas enfeitizadas polo mundo dos castros. Pero poucas veces desfrutamos do sitio aqueolóxico coma esa mañanciña outoniza coa néboa agarimando as casarellas de Briteiros. Coma nun videoclip, un maxina por que Martins Sarmento quedou prendado do lugar e procurou alí, coma un Schliemann galaico, a súa particular Troia. Fixemos a visita cunha persoa con problemas serios de pulmón, que non adoita subir a un castro, como é lóxico. A nosa sopresa foi tal que este amigo percorreu sen cansanzo algunhas das avenidas da Cidade, abraiándose do excelente traballo dos antergos que facían canalizacións, ordeaban o espazo como arquitectos, e mantiñan a cota como ten que ser. Ou é que o nivel só e dos romanos?
A Citania de Briteiros é a nosa verdadeira Cidade da Cultura.

12/12/11

Arquitectura totalitaria




A arquitectura totalitaria identifícase sen dificultade. Non importa o dogma, a Fe que se siga, o líder ao que se venere, a natureza das masas congregadas nos espazos de culto. Este recinto sacro de Braga, erguido por un lunático no XIX e ampliado por outro lunático no salazarismo, é un bo exemplo. Podería ser un recinto estalinista, a xeito de Praza Roxa, coas súas escadas, as grandes áreas abertas, as estatuas coa estrela soviética, a fotografía do Papa (polaco) en vez de Papá Stalin. O monte do Bom Jesus axuda a comprender moitas cousas sobre Portugal, axuda a comprender porque cando se rescatan mariñeiros no mar, a poboación non agradece aos servizos do Exército, lanchas e helicópteros... senón á Virxe de Fátima.,como aconteceu estes días. Cómpre rescatar Portugal.

Monumento




O sector Sur do Monte do Castro é o exemplo perfeito do proceso de monumentalización do eapazo doméstico nos poboados fortificados das Rías Baixas ao longo da Idade do Ferro. Dos primeiros tempos do asentamento contamos con depósitos cincentos e ornamentos de bronces, entre buratos de poste esparexidos aquí e acolá. Todo un puzzle carregado de lenes pegadas dun período do que aínda sabemos ben pouco. As choupanas feitas con materiais perecedoiros recordan o panorama característico dos hillforts británicos ou dos castros de Centroeuropa. Na 2ª Idade do Ferro ten lugar un dos procesos máis característicos do NW: a petrificación das vivendas. Cabanas circulares de cachotería agroman por riba das precedentes neste sector S do Monte do Castro. Sobre estas casas soergueráse unha monumental casa-patio que imita o modelo de prestixio dos oppida bracarenses. Espectacular.

Monte do Castro



A xeometría dos paramentos murarios dos nosos castros son dignas de formar parte das avangardas artísticas. A reutilización de muíños na arquitectura doméstica confire un toque estético que vai máis alá da mera funcionalidade. Cambia o conto entre ver unha morea de muíños descontextualizados nun museo e velos in situ, in loco ou reutilizados. Durante moito tempo, os que consideraban Roma como a panacea do desenvolvemento tecnolóxico castrexo eran da opinión de que este trebello chegou coa conquista. Hoxe sabemos que foi introducido séculos antes por mor do comercio con mundo púnico. As fotos que vedes correspóndese coas escavacións desenvoltas brillantemente por Rafael Rodríguez no Monte do Castro en Besomaño (Ribadumia). Podedes seguir a intervención no blogue

wwww.montedocastro.wordpress.com

9/12/11

O remuíño da Historia



Curioso o destino dos muíños xiratorios dos castros. Ao longo de Portugal temos visto uns cantos destes Museus Arqueológicos, acopio de materiais labrados en pedra ao estilo decimonónico das sociedades arqueolóxicas como a de Pontevedra, con esas ruínas de Santo Domingo inzadas de escudos nobiliares, sartegos, capiteis, inscricións... Os muíños dos castros invístense de certo marchamo, de certa soleira, e son dignos de compartir espazo cos tempos medievais e modernos. Nos nosos tempos as cousas trocaron un chisco. Podedes maxinar a faciana dun director ou directora de Museo arqueolóxico galego perante a ameaza de que o enésimo muíño acabe coas súas micas, seixos e feldespatos nas súas dependencias. Pola contra, cando un arqueólogo inicia un proxecto, sobre todo se se trata de sondaxes, atopar un muíño xa é algo: ocupa espazo, é chamativo, enche unha lámina da memoria e xustifica en parte a intervención: Había algo. No mundo castrexólogo do NW o muíño é un aténtico fetiche.

Muíños castrexos na citania de Briteiros e na Sé Episcopal de Braga.

2/12/11

De burgo a Cidade



Sexa como for, o Deus da Modernidade trocou para sempre a paisaxe lemava. Monforte era daquela unha pequena vila medieval, capital de bisbarra, pendurada na aba do antigo castro Dactonio, que contaba cun mercado e pequenas industrias artesanais en declive. A chegada do tren supuxo a ruína do vello burgo: a poboación comezou a descender ao fondo de val. O tren trouxo negocio e atraeu nova poboación: pequenos empresarios, xoves emprendedores, potentados de Lugo e Ourense foron conformando unha burguesía mercantil que cambiou a fisionomía da poboación, que levou a cabo o Ensanche, abríronse vías como a Rúa do Progreso, paseos e se construíron casas en estilo modernista seguindo o modelo da cidade de Vigo, a Barcelona do Atlántico. Este acelerado desenvolvemento levou a que a monarquía concedese o título de cidade a Monforte e que, en poucos anos, se convertese no segundo núcleo de poboación da provincia en número de habitantes. Por outra banda, na contorna da estación de tren foise conformando todo un barrio, cunha notable idiosincrasia, no que vivían as familias dos obreiros e dos funcionarios da RENFE que traballaban tanto na estación como en traballos vencellados co comercio e distribución xenerados polo tráfico ferroviario. Este barrio obreiro e de clases medias albergou unha notable actividade sindicalista de esquerdas que gañou visibilidade na 2ª República e foi duramente reprimida co golpe de Estado de xullo de 1936. Mesmo a revolución do 34 tivera incidencia nas parroquias veciñas, onde a xuventude militante chegara a izar a bandeira soviética no alto do campanario da igrexa de Ribasaltas. Non debía ser casualidade que o ancho dos camiños de ferro fose o mesmo en Rusia ca en España...

O zunido lonxano do tren



O tren na historia da miña familia é importante, como non podía ser doutro xeito vindo da terra de Lemos. O meu bisavó, cando voltou de Cuba, decidiu exportar a Modernidade á aldea e fixo unha casa entre a recén estreada estrada de Quiroga a Monforte e a vía do tren. Unha aira ben sombreada detrás da casa servía de mirador para ollar o ferrocarril, que acabaría por marcar os ritmos e rutinas da xente da casa. O entusiasmo do meu bisavó non debeu ser unha actitude moi espallada nos anos antes en que se ergueu o camiño de ferro. Na casa da miña mai aínda lembran a que se armou coa chegada do primeiro tren, cando cuadrillas enteiras de labregos se adicaron a apedrear esa maquinaria infernal. As crónicas da época falaban de supersticiones vulgares del primitivo campesinado por el que aún circulaba sangre celta, pero como é evidente e aínda acontece agora, as expropiacións xeraron conflictos que derivaron nunha nova irmandade fusquenlla, afumada polo vapor e mailo carbón. A construción do tramo ferroviario dende o río Lor até Monforte non estivo tampouco exento de problemas técnicos, incrementados pola actitude de enxeñeiros fachendosos que non querían ver o que significaba o tóponimo Serra de Augalevada, malia as advertencias dos paisanos, tan salvaxes eles. Loxicamente houbo que desviar o trazado orixinario, incrementar os custes, presionar en Madrid... nada novo. Entre aqueles enxeñeiros tamén houbo persoal erudito, como aquel alemán que viu nas medorras das serras os túmulos celtas que tanto proliferan por Centroeuropa, e así se reflectiu na cartografía de Quiroga até décadas despois.

La Fraternal




La Fraternal é un local social do barrio da Estación de Monforte de Lemos. O nome remite ao asociacionismo de preguerra, cun certo toque masónico. A cidade ferroviaria do Cabe converteuse en auténtico baluarte dos movementos obreiros, que tentaban darlle unha volta aos conceptos liberais ilustrados de Liberdade, Igualdade e Fraternidade. Mesmo as Irmandades da Fala viron en Monforte un bo escenario para a súa xuntanza de 1922. Eventos como a inauguración do Colexio ferroviario en 1932 eran auténticas festas populares nun ambiente moi politizado e concienciado. Daqueles tempos queda o nome de La Fraternal. O trauma que veu co golpe de Estado e a represión dende xullo de 1936 axuda a explicar moitas cousas. La Fraternal é hoxe un un clube social decadente e ruínoso, que se negou a acoller o Foro Social de Lemos tras ver o programa dos actos. Toda unha metáfora da creba na cosmovisión dunha parte da poboación desta cidade. Atitudes herdadas do fascismo. En breve, La Fraternal pasará a ser un inmoble máis no inmenso parque temático arqueolóxico da Cidade moderna de Monforte.

1/12/11

Camiñantes na néboa





Cantaban os Yellow Pixoliñas:
Hoxe hai néboa na explanada,
e a por riba non vexo nada
.

O Foro social de Lemos tivo lugar a pasada fin de semana entre esa mítica néboa que leva a algúns a xustificar a ausencia de iniciativas na capital de Lemos, a atopar unha boa razón para ao inmovilismo e a conformidade da poboación lemava. Semella que só a xente se move para reivindicar o hospital comarcal. Hai outros concellos na envellecida Galicia interior nos que os veciños presionaron para que os fondos europeos se invistisen no erguemento de tanatorios. Isto o que demostra é que esa xente ten moita fe no máis alá, pero ningunha fe no futuro. Curiosamente, para os pobos celtas a néboa era en esencia a porta ao máis alá. Un paseo por Monforte nunha mañanciña de outono, neboenta e fría, dános unha idea da realidade decadente e complexa dunha cidade que pode se estudada coma unha inmensa ruína arqueolóxica. No foro social lemavo analisamos os porques desta realidade, que pouco qten que ver cos números, gráficas e desbaralles cuantitativos dos analistas económicos e os Planos de Desenvolvemento Comarcal como veremos en vindeiros posts.

Fotografías: Monforte, outubro de 2011.