30/11/11

O pequeniño d'O Incio


Esta fin de semana honrouse a memoria do médico Manuel Díaz, o pequeniño d'O Incio vilmente asasinado por falanxistas en 1936. . Hai tempo escribimos sobre esta figura no Galicia Confidencial. Reproducimos ese texto para que coñezades a historia dun bo home, ao que alcumaban o médico dos pobres.

O médico rural Manuel Díaz González (1886-1936) naceu n’O Incio, sufrindo de pequeno unha meninxite que crebou o seu crecemento, de aí o garimoso mote que as xentes da Terra Brava lle puxeron de noviño. O pequeniño d’O Incio estudou Medicina en Compostela sendo compañeiro festeiro de Castelao. A diferenza do rianxeiro (que non exercería de médico por respecto á Humanidade), Manuel Díaz adicouse de cheo á súa carreira chegando a colaborar en proxectos do mesmísimo Gregorio Marañón. Asentado na súa terra como médico rural, a súa bonhomía estendérase por toda a bisbarra. Non cobraba aos pobres e deseguido tentou levar á prática os seus ideiais asumindo o programa político da IIª República, traballando a prol dunha medicina social nun marco de asistencia aos labregos e o seu dereito á saúde. As súas campañas sobre hixiene e cultura sanitaria nada tiñan que envexar ás Misións Pedagóxicas.
O que si lle trouxo foi envexas de conservadores compañeiros de profesión que vían nestas iniciativas un perigo para o exercicio pecuniario dunha profesión liberal plantexada unicamente para forrarse. Militante da Izquierda Republicana de Azaña, o pequeniño d’O Incio foi asasinado por unha escadra da morte falanxista o 11 de setembro de 1936. Atado de maos á clina dun cabalo foi levado dende Xulián, por Eirexalba e Laiosa cara á Cruz do Incio. Humillado, arrastrado, ferido neste camiño de tortura, foi asasinado á beira da estrada polos cobardes fillos de puta asasinos do escadrón da morte falanxista de Eirexalba.
Aínda que eu escoitara falar do bo médico do Incio en entrevistas sobre a represión nestas terras orientais de Lemos nos últimos anos, agora coñezo de primeira mao a historia grazas ao libro escrito polo seu sobriño galaico-mexicano José Luis Díaz (Serie Documentos de Ediciós do Castro, 210, ano 2009) quen atopou na vella casa familiar do Castelo, en 1986, unha nota do pai de Manuel: El 11 de septiembre de 1936 me mataron a Manolo los Fascistas, de Layosa al Incio. Trala investigación deste experto en Psicobioloxía de renome internacional, Jóse Luis Díaz enviou unha carta ao Concello d’O Incio solicitando que se lle adicara unha rúa como homenaxe e xesto simbólico de rehabilitación da figura do seu tío avó. A resposta foi un lacónico e perverso: A los muertos hay que dejarlos en paz. O cadavre do pequeniño d’O Incio foi recollido da cuneta por un sobriño que o soterrou fóra do camposanto vello, perto da porta, coma un can.
José Luis Díaz dinos no limiar da súa obra: “Axitado e conmovido pola existencia e o martirio de meu tío Manolo acabei exclamando en 1986: ‘Non se pode nin se debe esquecer aquela guerra e aquelas circunstancias; hai que estudalas, entendelas e asumilas para que non se repitan. Hai que resisitir pacificamente a violencia e o terror. Aos asasinos, a todos eles, hai que perdoalos’.
Cuestiónoo hoxe en día: é realmente posible perdoar unha violencia tan terrible e inxusta? Agora sei moito máis dos que estiveron involucrados na funesta acción e profésolles unha mestura de abominación, horror e desprezo. Doume conta de que perdoar é un acto privado que cada un pode ou non acoller no seu interior, pero que o perdón público aquí non procede porque non se pediu perdón a ninguén, nin sequera aos familiares. Sei tamén que non hai vinganza admisible nin desexable, pero si que pode haber xustiza, coa que será factible recuperar a dignidade dunha persoa íntegra e xenerosa para aí chegar a comprender e quizais perdoar, pois non é o esquencemento nin o encubrimento o que poderá logralo, senón todo o contrario: o recordo e a restauración”.
O noso país, en 2010 é unha democracia anormal. Un xuíz xulgado por querer xulgar unha ditadura fascista. Unha presidenta dunha Comunidade Autónoma falando no Parlamento do golpè de Estado comunista de 1934 facendo súas teses revisionistas ilegais nos países civilizados. A dereita repartindo pasquíns contra os romaneses en Catalunya. Colexios públicos madrileños trocando en segundos a súa normativa para non acoller unha rapaza musulmá cun pano na cabeza. O PSOE enganando aos seus militantes e á súa historia pasando olimpicamente de levar adiante os seus compromisos electorais, traizoando ás familias das vitimas do franquismo. A cúpula dirixente do BNG manifestándose a prol da ditadura dos irmáns Castro en Cuba, seica asediada por axentes mercados polo ouro de Miami, como antes eran os axentes soviéticos mercados co ouro de Moscú na ditadura franquista, como antes eran os axentes occidentais no Bloque do Leste. Os opositores que procuran democracia sempre son vistos como axentes vendidos que serven a intereses estranxeiros. E os do Bloque, con Guillerme Vázquez á cabeza, ese líder, secundando unha ignominia. Así se fai país.
Moitos dirán que todo isto son anécdotas que non reflicten un país. Segundo esta lóxica, cada morte do ano 1936 foi tamén unha anécdota, unha historia personal tráxica, froito da vesania duns incontrolados. Sinceiramente, vendo a miseria da nosa clase política, un dáse de conta que os falanxistas de Eirexalba fixeron un bo traballo, e que a trauma xerada polos seus asasinatos explica a anormalidade democrática do noso país, axuda a comprender que a xente de orde (lean, por favor, o traballo de Ana Cabana publicado por tesCtres) considere un atentado contra a democracia manifestarse en contra da impunidade do franquismo. A mesma xente de orde que di que a los muertos hay que dejarlos en paz, a mesma paz na que viviron e viven os asasinos de 1936.

21/11/11

Foro Social lemavo


O 1º Foro Social de Monforte e Comarcas (FSM+C) do sur de Lugo, é un espazo aberto de debate democrático de ideas, de afondamento da reflexión, formulación de propostas, intercambio de experiencias e artellamento de movementos sociais, redes, outras organizacións da sociedade civil que están preocupadas por la situación económica, social e medio ambiental do sur de Lugo e queren propoñer alternativas locais aos problemas globais. O primeiro encontro terá lugar o 26-27 de novembro en Monforte de Lemos no IES Río Cabe. Alí falaremos o domingo pola mañá de Trauma, memoria e reconversión.

Tedes o programa e toda a información en
http://forosocialdemonforte.blogspot.com/

17/11/11

Conferencia


O catedrático de Arqueoloxía da Universidade da República de Uruguai, José López Mazz, impartirá unha conferencia o vindeiro luns na Facultade de Historia de Santiago de Compostela, ás 19.00 do serán, titulada: Arqueología de la violencia en América Latina, desde la Prehistoria hasta nuestros días . Este arqueólogo dirixe nos últimos anos un proxecto de recuperación dos corpos e represaliados pola ditadura militar uruguaia. Estes asasinos coidáronse moi ben de non deixar pegadas, apostando pola invisibilización dos restos, mediante o emprego de cal, o recheo intencional e ocultación das foxas. O pasado 22 de outubro, o equipo dirixido por López Mazz, topou cos restos óseos dun represaliado no batallón 14 de infantería do exército uruguaio, no departamento de Canelones, 45 km ao norde de Montevideo.
http://es-us.noticias.yahoo.com/hallazgo-huesos-alienta-b%C3%BAsqueda-desaparecidos-dictadura-uruguay-191434843.html

16/11/11

O pedrolo é noso


O panonio Martiño de Dumio, na súa angueira de corrixir a rusticidade galaica, constatou no século VI da nosa era a querencia dos labregos deste país polo culto ás pedras, unha tradición que seica proviña xa dos tempos prehistóricos.
Un sabio arquéologo portugués, Carlos Alberto Ferreira de Almeida, chegou a caracterizar a Idade do Ferro do NW da Península Ibérica coma unha “civilización da pedra”, e non lle faltaba razón. Outros investigadores, coma Carlos Alonso del Real, vían nas comunidades neolíticas artífices das antas e medorras a orixe de parte da cosmovisión campesiña posteriormente cristianizada por Martiño e os seus colegas. Non cabe dúbida que os galegos conservan un certo espírito megalítico, co seu amor polos menhires, mollóns e monolitos. Este cariño medrou coas posibilidades brindadas polos fondos europeos, como se pode ver en calquer rotonda, fonte, muíño, mirador, área recreativa ou aula didáctica deste país.
Chantar unha pedra nesta terra fisterrá non é unha broma. Na bacía media do Miño, o etnoarqueólogo Vázquez Varela ten estudado un curioso fenómeno sociolóxico. As comunidades gandeiras da serra do Suído erguen menhires propiciatorios da chuvia para garantir o verdor dos lameiros e as brañas no verao. Entrementres, os habitantes do Ribeiro, vendimadores sempiternos, pregan para que a auga non estrague os seus acios. Como estratexia contrarrevolucionaria, os homes do viño ruben á serra e deitan os menhires dos señores do gando. Estas pedras fitas posúen o mesmo valor simbólico que os mollóns que delimitan as parroquias, moitos dos cales reaproveitan penas naturais pero tamén ás veces auténticas pedras fincadas prehistóricas ou mesmo miliarios romanos, fitos na paisaxe aos que se vencellaban intimamente as comunidades locais. Un magnífico exemplo foi o acontecido nos anos da IIª República co miliario de Santiaguiño de Antas en Mos (Pontevedra), un marco divisorio entre parroquias empregado como escenario de práticas curandeiras e ritos de fertilidade tradicionais. O arqueólogo Rafael Rodríguez escavou o miliario en 2007 e puido documentar todo o proceso de cristianización da pedra, así como recoller esa vella tradición oral: “ós rapaciños cando tiñan un mal que non daba curado con menciñas traíanos os pais á pedra e sentábanos derriba dela e, días de pois, sandaban do mal”.
Como dicía, en 1932, o erudito Casto Sampedro, presidente da Sociedade Arqueolóxica de Pontevedra tentou levar á capital este mollón romano, solicitando o apoio do gobernador civil da provincia, que non era outro ca o historiador da arte e arqueólogo Ángel del Castillo. Unha comitiva encabezada por estes dous personaxes, máis Filgueira Valverde e a Garda Civil completábase cunha cuadrilla de obreiros coa que se tentaría substituír o orixinal por unha réplica in situ. O pobo reaxiu e a piques estivo de producirse unha carga policial. A resistencia popular fixo que a pedra ficase no seu sitio, acompañada da suposta réplica que a ía reemprazar.
As parroquias galegas non se andan con andrómenas á hora de defender o seu. Outro exemplo antolóxico foi o acontecido durante o reinado de Filipe II nas terras luguesas d’O Incio. Coa invasión musulmá, os mozárabes levaron canda si os restos do varón apostólico San Eufrasio, dende Andúxar até o val do Mao. En plena ofensiva contrarreformista, o xefe daquela da casa dos Austrias decidiu devolver o santo á antiga sé episcopal de Andúxar, o século XVI. Mi madriña! O dono do Imperio no que non se poñía o sol, mazo contra os mouros e os herexes, vencedor en mil batallas, tivo que dar marcha atrás perante a resistencia irmadiña dos parroquianos do val do Mao. É o que en galego se chama un trasacordo. O trasacordo de Filipe II veu dado por uns labregos que berraban, segundo as crónicas, o santo é noso!
Pedrolos e santos son a esencia do patrimonio que os parroquianos sinten como propio. As negociacións sempre son duras. Cómpre lembrar o que aconteceu na organización daquela exposición lexitimadora do fraguismo, Galicia no Tempo. Algunhas das pezas só puideron saír das parroquias por medio da intersección do representante de Deus na Galicia lucense, Rouco Varela, e da palabra de honra do káiser Manuel Fraga Iribarne, auténtico líder carismático para moitos galaicos do ager. Igual cós cascos de cervexa e de Coca-Cola, estes pedrolos e santos eran retornables.
De todos os xeitos, este é un proceso case que universal. A quen pertencen os obxectos? Localismo, política e identidade mistúranse cun aquel postmoderno nas reclamacións dos Papeis de Salamanca, a dama de Elche, as esculturas do Partenón... En Galicia contamos cun recente exemplo, de manual, mais desta volta nun contexto urbano. En 2003 nunhas escavacións arqueolóxicas nun solar da cidade olívica atopouse un ungüentario palestiniano (séculos III-VII d. C.) que foi levado para un Museo de Santiago de Compostela. Cando o caso salta á prensa, iníciase unha longa campaña con plataforma cidadá incluída (El ungüentario es de Vigo, era o lema). Resulta curioso como determinados obxectos invístense de capital simbólico no presente, mentres ninguén reivindica en Vigo, por exemplo, os kilos de ánforas, tégulas e cerámica común romana espalladas polos Museos de Galicia e recuperadas en xacementos vigueses.
O caso do ungüentario de Vigo resúmese nunha maxistral fotografía de Lalo R. Villar (El País, martes 8 de abril de 2008, Edición Galicia, páx. 12) tirada na inauguración da sala na que se expón a cobizada peza, un cacharriño minúsculo, dentro dunha pequena vitrina: tralo cristal vemos reflectidas as facianas cos ollos miopes, forzados para ver ben de cerca, da conselleira de Cultura e o alcalde de Vigo. Pequenos políticos localistas manipulando cultura material diminuta. Este é o modelo de xestión do Patrimonio Cultural neste país de xente menuda chamado Galicia.

Publicado orixinariamente en Galicia Confidencial.

Fotografía de Rafael Rodríguez: escavación arqueolóxica do miliario de Santiaguiño de Antas, en 2007.

15/11/11

A illa misteriosa



En La Voz de Galicia de hoxe tedes unha pequena reportaxe sobre o proxecto arqueolóxico que desenvolvemos en Guinea Ecuatorial.


http://www.lavozdegalicia.es/sociedad/2011/11/15/0003_201111G15P38991.htm

14/11/11

Vuelve el tío de la bota


Luis Ayllón no seu blogue Terminal Cero:
Obiang: antes de votar, ni bebes ni conduces
Teodoro Obiang es una fuente de sorpresas. Su última ocurrencia ha sido cerrar los bares del país y no permitir la circulación de vehículos en vísperas de las votaciones del referéndum sobre la reforma constitucional en Guinea Ecuatorial, convocado para el 13 de noviembre.
El presidente ecuatoguineano, a través de su ministro del Interior, Clemente Engonga, que es también presidente de la Junta Electoral Nacional, ha anunciado que para garantizar el buen desarrollo de la jornada, desde el viernes día 11, los bares tendrán que permanecer cerrados y no se podrá vender bebidas alcohólicas en todo el ámbito nacional.
O sea que, nada de beber, pero tampoco de conducir. También se ha prohibido circular a los vehículos y demás medios de locomoción motorizada. Eso sí, se excluyen los vehículos de los miembros de la Junta Electoral Nacional, debidamente acreditados, así como “los vehículos de las fuerzas armadas y de la seguridad del Estado, los de los presidentes de órganos constitucionales, miembros del Gobierno, jefes de misiones diplomáticas; y los de organismos internacionales, ambulancias, bomberos, medios de comunicación social, servicios de aeropuerto y del personal religioso".
Más allá de la anécdota, el referéndum es una clara maniobra de Obiang para reforzar su poder, como han denunciado organizaciones de Derechos Humanos. Así, por ejemplo, aunque se limita por vez primera el mandato del presidente a dos periodos consecutivos de siete años, elimina el máximo de edad para ocupar el puesto. De esta forma, Teodoro Obiang, que tiene 69 años, podría ser elegido después de los 75.
Además, se crea el cargo de vicepresidente, a quien nombrará el propio presidente, y que asumiría automáticamente el cargo si Obiang muere o es declarado incapaz. Todo el mundo presume en Guinea Ecuatorial que el vicepresidente será su hijo Teodoro Nguema Obiang Mangué, popularmente conocido como “Teodorín”.
“Teodorín”, que ya es ministro de Agricultura y Bosques, es un personaje que está siendo investigado por corrupción en varios países y por lavado de dinero en Francia, España y los Estados Unidos.
En Estados Unidos, en concreto, el “caso Teodorín” se ha convertido en la estrella de una unidad del Departamento de Justicia dedicada a investigar la cleptocracia, los casos de enriquecimiento fraudulento por parte de altos dignatarios extranjeros, que atesores su bienes en Estados Unidos.
A “Teodorín” se le investiga, entre otras cosas, la posesión de numerosas cuentas y activos financieros, varias mansiones en Washington y California, una de ellas valorada en 30 millones de dólares; un avión Gulfstream G-V (38 millones de dólares); una colección de discos de oro y pertenencias personales varias de Michael Jackson; dos lanchas de recreo; y una impresionante colección de automóviles de lujo (siete Rolls-Royce, dos Bentley, un Maseratti, un Porsche, dos Lamborghini, cuatro Mercedes Benz, un Aston Martin y ocho Ferrari).


http://www.abc.es/blogs/luis-ayllon/public/post/obiang-antes-de-votar-ni-bebes-ni-conduces-10478.asp

10/11/11

A escopeta nacional


A caza como prática ritual e xesto de autoafirmación de xénero e status xa se documenta na Idade do Bronce deste recanto do Atlántico, hai máis de 3000 anos. Na arte rupestre das Rías Baixas contamos coas afamadas escenas de monta de bestas, coas representacións figurativas de cervos de cornamentas descomunais, asediados por guerreiros repoludos armados até os dentes. Alabardas, granito, pedra, guerra e poder son teselas dun mesmo mosaico que se manterá con diferentes sentidos e significados no culto aos xabaríns e os verracos na época dos castros, nas monterías feudais dos tempos medievais e nas cacerías fidalgas do Antigo Rexime. A guerra da francesada, entre outros eventos, impediu que a gillotina revolucionaria fixese o seu traballo, remanecendo a caza coma un eido desa fidalguía decadente decimonónica, tan ben descrita por Ramón Otero Pedrayo e Emilia Pardo Bazán A burguesía temperá, alóctona, comezaba a guindar aos lindeiros da historia aos vellos señores da terra. Ninguén recorda en Galicia a un comerciante maragato astorgano, a un indiano retornado ou un catalán conserveiro asentado no noso país termar dunha escopeta de caza. Iso seguían a ser cousas dos parásitos señoritos rendistas, que termaban dos alicerces da primeira Restauración borbónica. Un magnífico exemplo desta escenografía do Poder vén sendo o acontecido na illa de Cortegada co gallo da súa entrega a El Rei Alfonso XIII. Mentres as familias labregas son obrigadas a abandoar Cortegada en 1907 (anticipando a política fascista de deportación por mor dos encoros a partir dos anos 40) as elites locais puxan por gañar posicións perante a inminente chegada do maná monárquico traducido en cartos estivais. Neste contexto, organízase unha cacería na illa de Cortegada, o 17 de setembro de 1910. Reproduciremos aquí un paragrafo íntegro da crónica xornalística do acontecemento:
El Domingo se verificó en la isla de Cortegada una cacería a conejos sin perros. Tomaron parte de ella el Excmo. Sr. Marqués de Aranda, Comandante del Hernán Cortés y los señores don Benito Cuesta, don Luis Patiño, don Juan Oubiña, don Manuel Casulleras, don Ricardo Colmeiro, don Pedro Piay y don Ramón Sanjurjo. La caza de pelo es esta isla abundantísima y lo prueba esta cacería en donde se cobraron 128 piezas en menos de tres horas y sin perros. Algunas de las piezas cobradas fueron entregadas por oden del señor Marqués de Aranda al cura párroco de Carril para que las distribuyera entre los pobres de dicho pueblo.
A xente de orde que se beneficiaba do sistema caciquil chantado por Montero Ríos e adláteres segue nutrindo hoxe os nomes das rúas da Boa Vila de Pontevedra, os mesmos que adoptaban esta postura colonial e paternalista coa xente do común, en compañía de nobres e membros da Armada española. Cuspidiño ao que se vei cada ano na Escola Naval de Marín no século XXI, sen ir máis lonxe. Por que esta continuidade? O golpe de 1936 vai supoñer unha permanencia da caza como símbolo da xente de orde baixo o nacionalcatolicismo. Este poder de cartucho foi maxistralmente analisado por Delibes en los Santos Inocentes, na súa vertente tráxica, e por Berlanga na súa faciana patética e cómica.
Nestas coordeadas sitúase a xestión de parte do Patrimonio galego durante o franquismo. A escopeta nacional non só remataba coas masacres bercianas e ancaresas lideradas polo ministro dos paradores de turismo no tardofranquismo. Tamén guiaba os modelos de xestión de espazos hoxe considerados paraísos naturais, Patrimonio de todos, pero que daquela eran coto privado de caza. Para ilustrar esa cuestión voltaremos á ría de Arousa, centrando a nosa ollada en todo un personaxe: Alfonso Otero Goyanes, o Marqués de Revilla. Este home empregou os seus excelentes contactos para amasar capital na postguerra, na liña doutros potentados que medraron coa España nacional. O marqués investiu en minería de estaño e wolframio, foi o administrador de don Juan de Borbón na zona e fíxose coa illa de Sálvora na que recreou un pazo galego entre kitsch e gore onde daba renda solta ás cacerías cos colegas e socios capitalistas. Na memoria colectiva quedou marcado a lume a presenza de personaxes ao estillo John Balan disparando ao chou aquí e acolá coas pistolas Luger alemás da IIª Guerra Mundial. O mesmo modelo de caza se trasladou á illa de Cortegada, onde se soltaban pavos reais, faisáns, pegas e toda raza de especies voadoras abatibles. Todo un zoolóxico, como nos dixo unha vella de Carril, nada en Cortegada, ao servizo dos que mandaban, dos señoritos de Pontevedra. Da illa só importaba o seu mentireiro valor cinexético; as persoas foran deportadas e o Patrimonio histórico saqueado, vendéndose incluso por enteiro, pedra a pedra, o hospitalillo do século XVII anexo á ermida, hoxe esborrallada.
Este mundo da escopeta nacional contaba con moi boa saúde xa no primeiro franquismo, no seo do nacionalcatolicismo fascistoide das décadas de 1940 e 1950. Neste tempo desenvolvéronse as primeiras escavacións arqueolóxicas no veciño xacemento de A Lanzada (Sanxenxo, Pontevedra) da man do director do Museo de Pontevedra, o franquista J. Filgueira Valverde. Naquela época, as escavacións arqueolóxicas en castros de Galicia eran realizadas por operarios do país sagazmente dirixidos por uns directores urbanitas que seguían apostando na meirande parte das veces por dar la orden de proceder a la apertura de zanjas exploratorias. Como testemuño gráfico impagable deses anos dispoñemos de fotografías inéditas desas campañas, gardadas no Arquivo do Museo de Pontevedra e que son un fidel reflexo desa Arqueoloxía clasista e colonial xerada neste universo da escopeta nacional. Arqueólogos e académicos (sempre homes) con garabata, traxe e zapatos escintileantes discuten sobre a area da duna mentres mozos e vellos da parroquia de Noalla desenvolven os traballos de escavación. Os habitantes da zona son meros espectadores pasivos aos que ás veces se acode para que actúen como reproductores de audio lembrando contos e lendas. Pola contra, os agradecementos oficiais na publicación académica dos resultados irán dirixidos ás forzas vivas do lugar: Al cerrar este diario por la presente campaña, es justo agradecer al reverendo señor cura párroco de Noalla; a los marqueses de Riestra y a sus hijos Antón y Mercedes Pita Arechavala; a la Sociedad Anónima La Toja y a sus funcionarios los señores Pfaf, Uría y Yordi; a don Pedro Castiñeiras y a los señores de Bugallo, sus constantes atenciones. Como en Cortegada en 1910, marqueses, fidalgos, señores, cregos e funcionarios debuxan un panorama de postguerra que pouco difería do caciquismo pontevedrés da Restauración. Así e todo, os directores da intervención arqueolóxica amosan sui generis un certo interés pola concienciación patrimonial da poboación, por aquilo que hoxendía denominaríamos Arqueoloxía Pública: Rogamos al señor cura párroco, que tanto interés demostró por nuestra labor, que desde el púlpito haga ver a los feligreses el interés de la conservación de lo descubierto. Otra gestión hacemos con la Guardia Civil.

Fotografía: ruínas do posto de Carabineiros na illa de Cortegada, do primeiro terzo do século XX.

8/11/11

A pedra de Rufino


Non sei se estivestes algunha vez visitando unha escavación arqueolóxica. Poucos sitios hai que posúan tal atración para concentrar tal riqueza e variedade de especimes humanos, comezando polos propios arqueólogos. Os castros de Neixón son un destes referentes topográficos para a análise sociolóxica e o desfrute antropolóxico. Un día de agosto de 2007 foi antóloxico neste sentido. Na mesma xornada pasaron por alí un emigrante boirense a Buenos Aires que non voltara en cincuenta anos e aínda non se cría o da ponte da Illa de Arousa, un mangallón californiano que veu ex profeso ao Barbanza a ver dólmenes e castros, un iluminado que vendía reloxos coa estampa da Virxe María, un ex-director de recoñecida revista madrileña nos anos 70, tarado e pretendido especialista no 23-F, un alto cargo militar que estudaba supostamente Historia na UNED e quería coñecer o castro prerrománico de Neixón... todos estes personaxes eran ben recibidos mentres escavabamos o recheo dun dos foxos que cingue a entrada SE ao recinto superior do Castro Grande de Neixón. Tras un día ricaz en achados materiais, espirituais e antropolóxicos, no serán, cando xa o sol se debruzaba sobre a serra do Barbanza, apareceu o último visitante do día. Un rapaz lanzal e alto coma un alcipreste. Dende alá no fondo do túnel dos mouros decatámonos da súa presenza aos dez minutos de chegar el. Hai xente, sobre todo a galega, que adoita ser silandeira, por precaución e respecto ao traballo. O rapaz, parco en palabras, chamábase Miguel Fungairiño, e estaba casado na parroquia de Cespón malia que el era de Taragoña, de alén ría, ao carón como quen di xa que un pode ir andando pola seca, como se facía antigamente para ir ás verbenas. Despois destes breves apuntes biográficos voltou o silenzo, unicamente se escoitaba o chofchofchof do paletín empurrando as cunchas protohistóricas de navallas, longueiróns, ostras e mexillóns. O vento mareiro agarimaba os piñeiros mentres os cantos d’O Charro arribando ao porto de Vidres se escoitaban en toda a contorna. Miguel Fungairiño semellaba un xigante chantado ao pé do foxo coma un estatua de guerreiro galaico. Finalmente, crebou o silenzo e preguntou cun aquel despistado: E atopades pedras con letras? O paletín, como se tivese vida propia, deixou de remexer... Cando un galego se pon tan misterioso só se poden agardar tres cousas: ou que agocha algo, ou que quere algo, ou que sabe algo. Neste caso venceu a terceira opción. Todo o mundo sabe o esforzo que ten que facer un mozo de fóra para pretender e casar nunha parroquia que non é a súa. Até hai ben pouco en moitas partes do país aínda se conservaba a tradición de pagar o piso e o tabaco, é dicir convidar aos rapaces da parroquia na que vivía a rapariga en cuestión. Viña sendo un rapto das sabinas civilizado, con compesacións algo máis ca simbólicas. Iso para comezar, porque despois está o amplo período no que se ten que amosar implicación coa parroquia de acollida. Quizabes Miguel Fungairiño, aproveitando o tirón mediático do proxecto arqueolóxico de Neixón, viu unha boa oportunidade para vencer aos puntos. Non sabemos. A cuestión é que o mozo desvelou o segredo; había moitos anos o seu pai, escañando para alicerzar a adega da casa, no lugar da Igrexa, en Taragoña, deu cun pedrolo ben feitiño de pedra de gra. Vendo a disposición do bloque granítico, o vello da casa tiña a intención de deitar a pedra no patio. Sen embargo, a muller da casa paralizou o empedrado proxectado cun argumento de peso: a pedra ten letras, hom! E este gusto pola grafoloxía fixo que a pedra acabase de banco ao carón do galiñeiro.
Con estes datos, a cousa prometía. Ao día seguinte marchamos para Taragoña, coa curiosidade tinguida pola auga entre doce e salgada da bacía de Beluso. Ao entrarmos no patio da casa topamos cun neno duns sete ou oito anos boureando coma un exorcista ás galiñas posuídas. A dona da casa, mariscadora curtida en miles de mareas, desculpou ao neno cun lacónico: Non fala, vén de Nova Iorque. Os berros en inglés de Queens semella que non contan como idioma nesta terra debruzada cara a todas as Américas. Á dereita do patio empedrado, contra un valado metálico, alí estaba a pedra, María Soliña. Unha abraiante estela galaicorromana, nun estado de conservación bastante bo, malia ter crebado o remate do campo epigráfico. En latín, con gueada das Rías Baixas dos séculos II-III d. C., pódese ler o que segue:

D(is) M(anibus) • Pos(uit)
Ursus
ingenu-
o suo • Ru-
fino • Pin-
[ta?]ni (filio?)

Que en romance vén sendo algo así como: “Aos deuses Manes. Púxo (o) Urso, para o seu (¿amigo?) Rufino, (fillo?) de Pin [ta?]no, de nacemento libre”. E coma no chiste, o final cómpre inventalo. Comprobado o alcance do achado, aparece o cabo da casa, mariñeiro en porto seco. Ao comentar o procedemento administrativo usual nestes casos, o vello, impasible, limítase a comentar cun xesto inequívoco coas dedas da man dereita: “o peixe, pescado, hai que cobralo”, deu media volta e perdeuse entre os viñedos. A mariscadora, completou a escena cunha frase definitiva: “Esta pedra naceu na casa, e aquí ha morrer”.
Ata aquí unha fermosa historia que podería formar parte dos Tesouros novos e vellos de Cunqueiro e que define moi ben a relación apaixoada da xente galega non só coa terra, senón co que sae dela. Pero agora vén a segunda parte, cando entra en acción a Xunta. O proceso foi como segue. A noticia aparece na prensa, sen cita algunha aos verdadeiros descubridores da peza, que non son outros que a familia Fungairiño. O titular, en perfecto castelán que é o idioma que se emprega na ciencia en Galicia, comentaba: Arqueólogos descubren en Rianxo una estela romana. Para certo xornalismo, falar de arqueólogos sempre dá un empaque entre misterioso e científico, que vende máis que falar duns paisanos de aldea. O impacto mediático desencadeou dous procesos bastante predecibéis: por unha banda, a marxinación dos lexítimos descubridores e a apropiación da noticia pola ciencia, e doutra banda, un certo nerviosismo na administración autonómica do Patrimonio que de seguida enviou un inspector para valorar que facer coa pedra de Rufino. Previa peritaxe e pagamento da peza, a estela de Taragoña, nunha operación audaz propia do comando que secuestrou a Eichmann na Arxentina, foi metida nunha camioneta e trasladada a outro concello: de Rianxo pasou ao concello de Boiro, ás dependencias do Centro Arqueolóxico de Barbanza. Alí repousa a estela de Rufino, cun pequeno cartel ao carón no que, por suposto, non aparece referencia algunha á familia Fungairiño que adoptou a pedra durante anos. Cando vexo a peza, orfa e soa, coma un moble máis, na fría Aula Didáctica, máis convencido estou de que o lugar do que nunca debeu saír é precisamente o patio da casa da Igrexa, coa dona da casa agarimando a pedra que naceu da terra, coma unha zarrota. Sempre é mellor un fogar ca un museo, para que os obxectos non morran e a memoria permaneza. Sit tibi terra levis no mundo da Museística, caro Rufino.

En homenaxe ao insigne epigrafista húngaro Géza Aldölfy (1935-2011), fidel garante do espírito maxiar de 1956.

7/11/11

De medorra en medorra


Cómopre subliñar un aspecto básico da relación dos galegos coa materialidade do pasado: a meirande parte da poboación deste país comeza a valorar algo o Patrimonio arqueolóxico cando pode fornecer un beneficio económico. Esta realidade poucas veces é tida en conta por eses fenómenos do Progreso e da Modernidade que son os técnicos comarcais de desenvolvemento local. Defenderemos a nosa tese cun exemplo, ao noso modo de ver, paradigmático desta actitude colectiva. Un par de parroquias lindeiras da terra de Lemos viven en paz até que chegan rumores dun suposto proxecto de construción dunha autovía. Malia que ninguén viu os planos e ningún topógrafo da Xunta, a Deputación ou o Estado pisou esas terras, os consellos de anciáns das parroquias X e Y comezan a maquinar. Cómpre maximizar o beneficio que conlevan as expropiacións. Supostamente a vía de alta capacidade vai ir pola aba dunha dorsal inzada de piñeiros dende hai corenta anos. O problema xorde cando se poñen en dúbida os límites entre ambas as dúas parroquias e a súa plasmación gráfica sobre o papel. Os ferrados en disputa, aparte de seren capital simbólico da dignidade e orgullo parroquial, tradúcense en moitos cartos de Deus. Até ese intre ninguén reparara nos mollóns e nas medorras, eses túmulos megalíticos neolíticos coñecidos noutras terras como mámoas, modias, arcas ou mamoelas. É o tempo dos avogados e dos peritos. Todos sabemos que os pleitos por lindes son un clásico do imaxinario colectivo deste país. O Arquivo do Reino de Galicia está cheo de expedientes interminábeis sobre currunchos milimétricos, sobre tesouro agochados e mollóns removidos. Nada novo nun país minifundista atlántico. Évos o mesmo Coristanco que Connemara, como ten dito Quico Cadaval, con moita razón.
O galego fetén, como diría Manuel Rivas, ten auténtica reverencia pola escrita. Quizabes sexa un recordo do analfabetismo endémico, un trauma da emigración, non sabemos. O que si é certo é que o pequeno propietario deste país garda coma o maior tesouro os documentos das leiras que lles leigaron as xeracións precedentes. Este devezo pola escrita debeu ser tan evidente que así se explica que durante a francesada, tanto soldados coma paisanos queimasen os arquivos onde se gardaban rendas e foros, coma unha ilusoria liberación revolucionaria dos servos da gleba. “Ante papeles calan barbas” é un coñecido dito que se repite a cotío para zanxar debates de cantina. Este apego documental do galego fetén fai que nos pleitos por lindes comecen a ser contratados non só peritos agrícolas e avogados, senón tamén historiadores e documentalistas, especialistas que saiban transcribir os vellos pergameos escritos na ilexible cursiva castelá. Nunca se cotizou tanto no agro galego o Catastro de Ensenada de mediados do século XVIII.
Voltando ao litixio lemavo que vos comentabamos, a cuestión non era doada, xa que os lindes entre parroquias defínense de xeito definitivo en época altomedieval, contra os séculos XI e XII, e daquela apenas contamos con documentación ao respecto. Perante esa ausencia de vellos papeis, os galegos xóganse todo coas pedras chantadas dende sempre. E aquí hai categorías. Non é o mesmo unha pedra con letras ca unha pedra sen nada ou unha pedra con debuxos. Esta é unha diferenza básica que define o ethos galaico e explica, entre outras cousas, o pouco aprecio que lle tiveron as comunidades locais aos petróglifos. Xa Buenaventura Aparicio Casado amosou hai tempo a prática ausencia de referencias folklóricas referidas á arte rupestre en comparanza coas medorras e os castros. Os debuxos dos petróglifos non poden competir coas letras dos mollóns de término, tan ben estudados polo ourensán Xesús Ferro Couselo. Neste caso da terra de Lemos os marcos correspóndense con grandes blocos de xisto cuarcítico chantados, seguindo unha prática tradicional na zona. Na meirande parte dos casos, obsérvanse rebaixes intencionais a xeito de sucos que semellan marcar o xiro e a orientación do límite cara aos outros dous límites máis próximos. A tradición oral, a antigüidade dos marcos e a súa constatación documental no século XVIII son probas que sancionan no século XXI os límites medievais entre as parroquias X e Y. Outra cousa é convencer a un xuíz que prefire un mapa falso do século XIX, porque é un documento, ao Patrimonio arqueolóxico. Nesta loita in extremis, chegou un momento no que a localización dos túmulos megalíticos, das medorras, resultaba fundamental para a resolución do conflito e para a definición dun linde formado por microtopónimos fermosos e suxerentes, como se cinguisen a Terra Media: A Pena da Burra, A Lomba, o Muíño de Cornide, a Fonte de Chandoiro, o Marco do Val, a Casa da Serra, a Casa da Compañía, a Medorra, a Retorta, Montemiau e a Medorra do Real. A esas alturas a xente das parroquias comezou a preguntar aos vellos, a facer auténtica prospección arqueolóxica, a localizar e limpar os vellóns mollóns, a balizar as medorras neolíticas. Estabamos sendo testemuña de toda unha estratexia de recuperación do Patrimonio arqueolóxico da man das propias comunidades locais, non por amor á arte nin por concienciación patrimonial, senón por interese económico e orgullo identitario. Chegou un intre no que os parroquianos actuaban como auténticos neoarqueólogos, definindo modelos locacionais dos túmulos megalíticos e trazando fronteiras imaxinarias. Cando se atopou a última medorra, que rachaba a hipótese mantida polos da parroquia veciña, un vello da parroquia X exclamou entre aliviado e enchido de razón: Que se crían estes listos da parroquia Y, que ía ser a cousa de medorra en medorra e tiro porque me toca, polo carallo arriba! Isto é o que os especialistas chamamos Posta en Valor.

2/11/11

Aires da República


Mañá, xoves día 3 de novembro, ás 20:00 horas no Colexio de Fonseca, inaugúrase a exposición AVIADORES DA REPÚBLICA, unha mostra da Asociación de Aviadores da República (ADAR) en colaboración coa Fundación AENA e o ATENEO DE SANTIAGO que pretende dar a coñecer a orixe, historia e traxectoria dos compoñentes das Forzas Aéreas da República. A exposición permanecerá aberta ata o 30 de novembro.
A aviación foi determinante na batalla do Ebro. Nas escavación que fixemos nas trincheiras de La Fatarella contamos como socios aos membros do equipo catalán dirixido por Francesc Xavier Hernández, un dos investigadores que máis ten estudado o papel da aviación republicana. Un bo exemplo é o libro colectivo:
Hernandez, F.X.(Coor); Besolí, A.: Gesalí, D.; Íñiguez, D.; Luque, J.C.: Ebro 1938. Inèdita Editores, S.L., 2005. Barcelona.