29/9/11

Pascual e Salvador


Seica no primeiro terzo do século XX uns emigrados de Puebla de Lillo a México voltaron ao pobo portando nas maletas moreas de cartos e no maxín ideas anarquistas. O primeiro que fixeron foi unha grandiosa biblioteca, fornecendo a cada casa duns cantos ferrados de libros, sobre todo clásicos da literatura universal, cunha certa querencia polos autores gregos, franceses e rusos. Pascual e Salvador medraron nese ambiente, e as leituras servíronlle para abrirse camiño na vida, un como Garda de Asalto e o outro como aprendiz de mestre.
Cando se subleva o exército de África, no pobo non saben o que está a acontecer. Nas últimas eleccións gañara a Fronte Popular, grazas sobre todo aos votos dos militantes da Unión Repblicana do leonés Odón. Tamén axudaran os azañistas e os socialistas. Comunistas apenas había. E a dereita contaba con boa saúde. Naqueles días do golpe de Estado, o centro informativo radicaba na estafeta de correos, dende onde enviaron a Salvador en bicicleta a por novas da guerra, á vila de Boñar. Nada máis chegar os falanxistas aplicáronlle un litro de aceite de ricino. Non fixeron falla máis avisos. Antes da chegada da centuria dos falaxistas e o tabor de regulares, rapaces como Salvador e Pascual buliron cara aos portos de Tarna e San Isidro para formaren parte do Exército Popular. A fronte quedou estabilizada cun valado electrificado que discorría ao sopé do Peña del Águila, en mans franquistas, e da dorsal da Granda, sobre a aldea de Cofiñal. En toda esta paisaxe militarizada sobrancea como eixo vertebrador do espazo un cumio penedío que se ergue coma un volcán no fondo de val dun pequeno afluente do río Porma: o cueto de Castiltejón. Castro da Idade do Ferro, oteadeiro de osos nos tempos baixomedievais e escenario mítico de lendas de mouros, ouros e tesouros agochados, foi reocupado no outono de 1936 por unha posición militar republicana. Os batallóns de fortificación do Consello Rexional de Asturias e León así como a comunidade local traballaron arreo para escavar liñas de trincheiras que aínda gabean polas abas do vello asentamento prerromano, rachando o monumental trazado de socalcos, cómaros e murallas. Varios pozos de tirador coroan os puntos máis estratéxicos, mentres nun rechao superior, fronte á Peña del Águila, se escañou unha sorte de observatorio e punto de comunicación cuberto cunha placa de formigón, mistura de morrillo, coios e cemento ruín. O sistema defensivo completouse cunha cova escavada na rocha, con senllas galerías rematadas en troneiras (rosetóns de caliza e lume) orientadas cara ás posicións franquistas. Estas covas-refuxio foron unha innovación poliercética levada a cabo polos mineiros asturianos, bercianos e leoneses, moi efectivas contra os ataques da superior aviación inimiga. Mesmo nas memorias dun membro da Lexión Cóndor se cita a efectividade deste tipo de solucións defensivas.
No mes de maio de 1937 ten lugar a última ofensiva republicana co gallo de conquerir Puebla de Lillo. Na Peña del Águila morreron homes a mancheas. Os moros levaron todas as de perder até darse o caso de que as últimas cargas para desaloxar aos republicanos facíanse cos sarxentos apuntado coas pistolas aos marroquinos. Cousas da guerra colonial. O fracaso da ofensiva supuxo o comezo da fin. Franco dá orde de solventar a Fronte Norte antes do inverno. Salvador e Pascual saben que pouco queda por facer. Aillado o Consello de Asturias e León os problemas de suministro son insalvables. E a non falemos de armamento. Mentres eles contaban con excedentes da Primera Guerra Mundial (como as balas ianquies Western de 1916, 1917 e 1918, vendidas aos franceses que despois revenderon aos rusos e despois os xa soviéticos enviaron como axuda á República española) os sublevados contaban con balas nazis (alemás e austríacas) do trinque.
Estas dúas semanas atrás fixemos unha escavación arqueolóxica no refuxio ocupado, entre outros, por Salvador e Pascual. Bombardeado pola Lexión Cóndor en maio de 1937 foi reocupado até a batalla final de setembro do mesmo ano. As posicións de Castiltejón e Arboleya quedaron copadas por unha manobra envolvente dirixida, entre outros, por Muñoz Grandes, futuro xeneral da División Azul e ministro de Franco. Chegou o intre da derrota. Salvador e Pascual quecen as maos nunha pequena fogueira improvisada dentro do refuxio, lamben as últimas pingueiras do leite condensado na lata de La Rosita (empresa madrileña confiscada polos milicianos), abren a última lata de sardiñas “Importé d’Espagne”. Manda truco. Se tivesen chegado suministros de armas da Francia da Fronte Popular en vez de sardiñas outro galo cantaría, pensa Pascual. E Salvador replica: e por riba as sardiñas xa eran nosas, mecago en mi manto!
Botan unha soneca e ao abrente deciden entregarse na recta de Lillo. Salvador guinda pola aba abaixo o seu casco checoslovaco, afuracado, orfo. Un grupo de falanxistas e outro dunha brigada navarra fanse cargo deles. Tan pronto como estran o Mauser ao chao, cáelles unha malleira. Nesta fronte, non se cumpriu a idílica orde de non represaliar a aqueles que non tivesen “delictos de sangue”, segundo a terminoloxía dos sublevados. Os soldados republicanos que se entregaron foron torturados e afusilados sen compaixón. Con Salvador e Pascual ían dous irmáns asturianos, cantareiros que gravaran un disco de cantos populares no tempo das Misións Pedagóxicas. Tivéronos cantando toda a tarde e pola noite asasináronos na tapia do camposanto, xunto cos dous amigos de Castiltejón. Aquela noite os regulares acendían unha nova fogueira na fría noite botando man da biblioteca das casas. As faíscas escoaban no ar xunto coa cinsa degoldrada sobre os restos queimados de obras de Platón, Sófocles e Esquilo.
Na cova do cueto de Castiltejón aínda se poden ver hoxe gravadas a lapis na rocha caliza os nomes de Salvador e Pascual, ao carón duns números posiblemente correspondentes á calibración dunha peza de artillería. A caída da fronte dos Portos conlevou a conquista definitiva de Asturias, caíndo Xixón a fins de outubro de 1937. A República española comezaba a perder a guerra.

Fotografía de Víctor García Rodríguez.
Publicado orixinalmente en Galicia Confidencial.

25/9/11

Homenaxe



Esta é a primeira exhumación con metodoloxía arqueolóxica do corpo dun brigadista internacional no Estado español. Como comenta Jacinto Antón, a emoción chegou a todos os membros do equipo, por moitas razóns. Por rexistrar cada detalle da morte cruel dun mozo. Polo estado de conservación dos restos. Porque é un paso máis no recoñecemento da utilidade científica, social e crítica da Arqueoloxía do pasado contemporáneo. Porque é un paso máis que anima aos voluntarios de Lo Riu, Associació per l'Estudi del Patrimoni Arqueológic i Històric de les Terres del Ebre a seguir traballando pola memoria histórica do seu berce. Porque non todos foron iguais. Porque non abrimos feridas. As únicas feridas reais son as que se testemuñan no corpo destrozado deste voluntario anónimo.
En Luna de lobos, de Julio Llamazares, os guerrilleiros protagonistas apresan a un crego delator e obrígano a rezar na foxa na que foi soterrado un compañeiro: ¡No es un perro, coño, es un hombre! berra o irmao do falecido. Charly non é un can. Recuperar o seu corpo é a mellor homenaxe que lle podemos facer. Posiblemente os seus restos vaian acougar para sempre no memorial de Les Camposines.
Saúde e República, Charly.

Fotografía de época: fotograma dun documental gravado polos membros da Brigada Lincoln en Catalunya e Aragón pouco antes do inicio da batalla do Ebro. Cinta descoberta en Nova Iorque en 2010.

115 días




Unha vez levantado o cadavre de Charly, a base da trincheira amosa o seu último intre con vida. Unha recua de casquillos fálanos das últimas ráfagas disparadas a discreción contra os atacantes. Dous peines enteiros amosan que Charly ía armado até os dentes para o combate final. Non tivo tempo de utilizalos. O mesmo aconteceu coas dúas granadas de man, unha ebaixo do seu cranio. A distribución dos caquillos evidencia que estes homes da mítica brigada Lincoln foron copados nunha manobra envolvente. Charly disparaba cara atrás, de aí que os casquillos e a súa propia posición se ubiquen contra o perfil exterior da trincheira. Unha bomba de man posiblemente acabou coa súa vida e cos seus 115 días de loita ininterrumpida no Ebro.

Onde Charly perdeu o seu fusil


Charly quedou estrado contra o perfil da trincheira, mutilado e acribillado pola metralla. Conserva praticamente todo o equipamento, incluíndo un frasquiño de medicina no que se preservou incluso o tapón de corcho. Botamos en falla o fusil soviético Mosin-Nagant e o casco, de seguro recuperados polo inimigo. Charly foi un dos cincocentos brigadistas elixidos por Tagüeña para defender a serra da Fatarella e permitir o paso ordeado do Ebro pola ponte de Flix. Os cincocentos foron aniquilados polas tropas moras, brigadas navarras e tercio de requetés de Montserrat, superiores en artillería, aviación, suministros e armamento. Hoxe Jacinto Antón firma en El País unha reportaxe sobre o noso Charly, na edición de Catalunya.

http://www.elpais.com/articulo/cataluna/ultimo/heroe/batalla/Ebro/elpepuespcat/20110925elpcat_1/Tes

24/9/11

UE012


O noso compañeiro Alfredo González Ruibal deunos a posibilidade de vivir unha experiencia arqueolóxica abraiante no marco do seu proxecto de Arqueoloxía da Guerra Civil Española. Estes dous últimos días escavamos, entre outras cousas, a UE012, nunha posición republicana en La Fatarella (Tarragona). UE012. Un aséptico número que, normalmente, pasa a formar parte das memorias arqueolóxicas e dos diagramas Harris. Nalgúns casos, ese código correspóndese con restos humanos, distantes de nós no tempo. Pero que pasa cando ese esqueleto (o que seremos nós algún día en algures) é o dunha persoa cunha historia que podemos lembrar? Daquela deixa de ser unha seria, rigorosa, falsamente obxectiva unidade estratigráfica. O que lle gostaría a eses arqueólogos cientificistas que pensan que política e ciencia non teñen nada que ver. Isto é o que acontece co brigadista internacional que atopamos ao sopé do corte dunha trincheira en zigue zague. Entre nós preferimos chamarlle Charly antes ca UE012.
Déixovos co maxistral post de Alfredo para adentrarvos na historia dun rapaz novo que faleceu de xeito cruel. Un mangallón que morreu demasiado novo. A historia dun heroe estrado coma un can nunha trincheira. Entrementes, a douscentos metros, nun outeiro cercano un coidado monolito recorda a una panzerführer alemán abatido no seu tanque en 1938.

El último soldado del Ebro
Estamos excavando una trinchera que fue testigo de duros combates a mediados de noviembre de 1938.
Son los últimos días de la Batalla del Ebro. Un grupo de hombres valientes permanece en las fortificaciones de La Fatarella, las cuales constituyen la última barrera republicana en la margen derecha del Ebro. Su misión es vital: si no logran retener el tiempo suficiente a las tropas de Yagüe, decenas de miles de soldados leales serán aniquilados. Ningún defensor sobrevivirá al ataque franquista, pero la bolsa del Ejército Popular se salva.
Las fortificaciones en las que trabajamos en el lugar de Reïmats han sido muy alteradas por los trabajos agrícolas. De la trinchera superior del cerro donde excavamos apenas se conservan los vértices de los zigzags, porque un canal de irrigación la ha destruido en su mayor parte. Nos concentramos en el escasísimo espacio que nos queda y no albergamos muchas esperanzas.
Pero nada más comenzar a limpiar el corte del canal, nos llevamos una enorme sorpresa.
En uno de los vértices del zigzag, salvado milagrosamente de la pala excavadora, encontramos in situ e intacto el cadáver de un defensor republicano. La exhumación va revelando poco a poco detalles de este soldado y de su muerte.
Sabemos que cayó bajo la metralla: un fragmento seccionó en dos su fémur derecho y se incrustó profundamente en el hueso; nueve trozos de metralla están alojados en el interior de su caja torácica, igualmente en el lado derecho. La explosión debió seccionarle la mano del mismo lado: el cúbito aparece seccionado y no hemos encontrado restos de los dedos. El pie izquierdo se encuentra retorcido en una posición imposible bajo la pierna derecha.
El soldado se derrumbó de espaldas, sobre su mochila, en la misma posición donde había estado disparando frenéticamente. El suelo apareció cubierto de casquillos de Mosin Nagant. Es fácil imaginarse a las tropas de Yagüe avanzar inexorablemente ladera arriba, mientras el suelo de las trincheras republicanas se colmata de vainas expulsadas por los fusiles de los defensores. En otro de los zigzags que excavamos aparece medio centenar de casquillos, mezclados con cartuchos de Mosin y de Máuser español.
El soldado que exhumamos se derrumbó con todo su equipo y nadie se molestó en recogerlo: trinchas de lona (cuya huella ha quedado marcada en el óxido de los pasadores y hebillas), cinturón, chaqueta, botas, macuto, bolsa de costado, tres cargadores sin usar de Mosin, dos granadas de fragmentación polacas, escudilla para el rancho, una taza metálica, una botellita de vidrio verde tapada con un corcho (de licor o de medicina) que se hizo añicos al desplomarse el cuerpo. Otros objetos corroídos que aún no hemos podido identificar.
El soldado de Reïmats es una persona que sacrificó su vida para que miles de sus compañeros pudieran salvarla. Excavar su cuerpo es recordar su muerte y honrar su memoria.


Fotografía de Alfredo González Ruibal.
http://guerraenlauniversidad.blogspot.com/

16/9/11

Furtivos e furtificacións


Unha das cousas que máis nos chaman a atención desta estadía por terras de Lillo é a grande cantidade de afeccionados á Arqueoloxía, furtivos e amantes dos detectores de metais que hai por estes lares. Este tema, o da relación entre científicos e esta xente, é delicado, e interesante. Polo momento temos identificado varios tipos de persoas. Hoxe vánvos tres:
O castrólogo chungo. Home gris, erudito local xubilado que ten adicado a súa vida ao estudo da historia da comarca de turno. Mal educado, adopta unha postura de desconfianza e recelo cara aos arqueólogos oficiais. Con todo, a súa curiosidade pode máis, comeza a durmir mal pensando que farán estes guajes no seu territorio. Por suposto, parte da base de que non temos nin puta idea. A nosa primeira conversa foi así: Sen saúdar nin nada. Quién sóis? Para quién trabajáis? Que buscáis? Trala resposta ao interrogatorio, pregunta se utilizamos detector de metais. No... A súa lacónica resposta: Pues entonces es difícil. Este home dínos que da guerra non sabe nada. Por suposto, ten escrito dous volumes sobre a historia da zona cuns cantos folios sobre a guerra. Volumes que non pensa dar a coñecer e supoñemos levará canda a el á tumba. Dende aquela, nin saúda, pero se preocupa polas novas de prensa que reflicten o noso traballo. Unha tarde, aparece na terraza do bar no que estamos e con ese estilo mafioso tan característico, limítase a afirmar: O sea que encontrásteis una fíbula. E cunha cara de tolo, repite varias veces ¿Dónde salió, dónde salió, dónde salió? Quiero verla, aunque sea para dibujarla. Un compañeiro, experto nos castros astur leoneses fornécelle información sobre a peza, paralelos, cronoloxías e demáis e el interrompe cunha frase lapidaria: No me digas nada de eso, no me cuentes historias, a mi sólo me interesa el formato (sic). Este erudito local fetichista é un auténtico delincuente que ten todo un museo ilegal na casa. Un furtivo dos pés á cabeza.
O castrólogo riquiño. Xubilado, de esquerdas, que coñece o territorio como a palma da súa mao, cunha intelixencia natural fóra do común. Artista e autodidacta, a súa paixón son os castros. Non ten problema en amosar no móbil os seus achados, dende unha máscara antigás da guerra, pasando por pinturas románicas nunha ermida esborrallada no monte ou un machado plano calcolítico. Cando fala, gosta de empregar termos como datación, habitáculo, estructura, etnogénesis... Este home leva tempo convencido de que o cueto de Castiltejón é un castro, el castro madre de esta zona. Sabe ler a paisaxe e afirma que si yo digo que es un castro, es un castro, no hay otra. Por suposto, visita a escavación e procura unha historia detrás de cada pedra. Cidadán concienciado sempre pon en coñecemento da Arqueoloxía oficial e da Administración os seus achados e os seus coñecementos cando se enceta unha obra que afecta a restos arqueolóxicos. Por suposto, está totalmente desencantado con estes axentes patrimoniais. Non o escoitan, e el sabe, sabe ler as pedras. Por iso, mentres non hai confianza dosifica a información para tantearnos, para ver como respiramos. A xente da montaña seica é así. Aparte da guerra, a súa paixón son os verdes castros. Por iso nos levamos ben, porque todos somos, no fondo, castrólogos aos que lles gustan as pedras e as cousas de antes, como dicía meu avó.
O castrólogo peliculeiro: home do mundo audiovisual que xa ten no maxín a película que quere gravar, inspirándose en realidades evidentes: que hai unha calzada romana que pasa ao sopé do castro, pois é unha proba da conquista augustea do poboado fortificado, e así sucesivamente. O castro valórase pola profundidade á que se atopa, os castrexos de Castiltejón controlaban as minas de talco. Non importa que as minas sexan dos anos 1920, seica os astures xa tiñan pó de talco para aliviar os males do cú.

Fotografía: el castro-posición republicana de Castiltejón. Panorámica desde una posición secundaria en las minas de talco. Fotografía de Víctor García Rodríguez.

14/9/11

Castil Deixon


Un rapaz de Lillo chantou hai un par de anos colmeas ao sopé do cueto de Castiltejón. Malia o valado electrificado, o mel rematou nos beizos gorentosos do oso, que todo o mundo sabe que é moi larpeiro. Castiltejón é terra de osos, e osas. A primeira referencia documental que posuímos deste xacemento arqueolóxico atopámola no Libro de la Montería de Alfonso XI (1312-1350), no que aparece referenciado coma un outeadeiro excelente para apreixar aos úrsidos durante a caza. A cita inclúese nun paragrafo que resume a topografía da área, as vías de tránsito natural e os principais fitos na paisaxe, os mesmos que compartiron Gorete e outros para evitar a caza ao home ao que foron sometidos durante máis dunha década. O topónimo Castiel Texon, en uso no século XIV, é unha proba máis que remite a un poboamento antigo no monte, algo corroborado tamén polas lendas de moros y tesoros e pola propia fisionomía do cumio, inzada de socalcos e terrazas.

Yarga, et Rio de Ferreras, et Rio de Osos es todo un monte, et es bueno de oso en invierno, et en verano. Et son las vocerías, la una desde la Peña de Susaron por la collada de Barbadiello, et por la collada de Ferreros, et por la collada de Tolibia, et por cima de la Pedrosa, et por Campo Muelle, et a la Muesca de Lendil, et fasta Castiel Texon.

Fonte: José A. Valverde. 2009. Anotaciones al Libro de la Montería del rey Alfonso XI. Salamanca: Universidad de Salamanca.

10/9/11

Adiós a Gorete


Reproducimos aquí un fermoso artigo de Julio Llamazares en El País en 1990, no que dá moitas claves para comprendermos a figura do fuxido Gorete, tan vencellado a esta paisaxe arqueolóxica de Castiltejón:

El pasado día 17 de noviembre fallecía en León, a la edad de 87 años y en el más oscuro de los anonimatos, Gregorio García Díaz, Gorete. A la mayoría de los lectores, seguramente, ni el apodo ni el nombre les dirán nada. Pero a quienes, como yo, los aprendimos al arrimo de la lumbre o caminando en la nieve cuando los años cincuenta se despedían de España -y a quienes, sobre todo, tuvimos la fortuna de llegar a conocer al hombre que con su vida alimentó de leyendas las largas noches de invierno de nuestra infancia-, el nombre de Gorete nos trae recuerdos de un tiempo que ya se ha ido y de un mundo en el que los cuentos servían para decir lo que la radio callaba.Gregorio García Díaz, Gorete, había nacido en Lillo, un pequeño pueblecito de León colindante con Asturias, allá por el año de 1903, en el seno de una humilde familia campesina dedicada, como todas en la zona, al cuidado de los prados y las vacas. Campesino fue también él, lo mismo que sus abuelos y que sus padres y, aunque desde muy joven dio muestras de su particular tesón y de un temple y valentía extraordinarios (durante los años de la República, por ejemplo, llevó a cabo en solitario la aventura de viajar en bicicleta hasta Madrid; y vuelta, pedaleando 800 kilómetros durante una semana, para asistir a un mitin de Manuel Azaña), nada hacía presagiar que, con el tiempo, su apodo acabaría convirtiéndose en un nombre de leyenda para los habitantes de aquella zona de España.
Todo empezó con la guerra. Una guerra que a Gorete, entonces de 33 años, le sorprendió en su pueblo dedicado a la política local (fue presidente del pueblo con tan sólo 27) y al cuidado de sus prados y sus vacas y que le arrastró en seguida, después de atravesar en plena noche las montañas, a combatir en el frente del Norte enrolado en las tropas republicanas. Cuando éste cayó en el otoño de 1937, Gorete, como tantos, se escondió en las montañas y así fue como empezó la increíble aventura que le iba a convertir en un nombre de leyenda y en un mito popular para todos cuantos nacimos y vivimos hacia la mitad del siglo en las perdidas aldeas de los montes leoneses y asturianos. Lo que empezara una noche como una huida desesperada se iba a acabar convirtiendo -sin que el propio Gorete entonces, claro está, lo imaginara- en una de las páginas más crueles de la guerra y en uno de los destierros más solitarios de los que guarda memoria la última historia de España: durante 11 años, tres meses y cinco días (años, meses y jornadas que Gorete apuntó en su propio cinto haciendo muescas con la navaja), permaneció escondido en una cueva de su pueblo, completamente solo, como un Robinson Crusoe de las montañas.

La relación de sus aventuras, reales o legendarias, es, como cabe pensar, ciertamente impresionante. Yo mismo, en Luna de lobos, la novela que escribí para recoger los cuentos que de los hombres del monte me contaron en mi infancia, intercalé dos de ellas, precisamente las mismas que algún crítico avisado descalificó en su momento por demasiado fantásticas: aquella en la que el maquis, el mosquetón a la espalda y la guadaña en las manos, siega a la luz de la luna la hierba de una familia que le ha ayudado, y aquella otra en la que asiste desde el monte y a través de los prismáticos al entierro de su padre (de su madre, en realidad, en el caso de Gorete) para bajar después en plena noche al cementerio a ver su tumba, caminando de espaldas sobre la nieve para confundir sus huellas y envuelto, para evitar ser visto, en una manta blanca. Hubo más, muchas más, alguna incluso todavía más fantástica. Como cuando escapó en plena noche a un cerco de varios guardias, o como cuando se cayó desde 10 metros de una peña y permaneció cuatro días sin poder incorporarse, temiendo haberse roto la columna y no tener otro remedio que suicidarse. Pero lo peor no fueron esas anécdotas, por más que fueran las que le hicieran a los ojos de la gente un personaje legendario. Lo peor fue el silencio, el frío de los inviernos, la soledad de la cueva durante más de 11 años. Baste saber, para imaginar el frío, que ésta estaba en lo alto de una peña, a 1.800 metros de altura y en lo que hoy es la estación de esquí de San Isidro, en la que practican los deportes de la nieve los aficionados leoneses y asturianos.

El 26 de enero de 1949, 11 años, tres meses y cinco días después de haberse echado al monte, Gorete, incapaz de aguantar ya más tiempo, se entregó a los guardias. Luego vendría la cárcel, y el trabajo, y la familia, y los pequeños paseos frente a su casa del barrio de Puente Castro, en la que yo le conocí un día, hace ahora nueve años, cuando el hombre legendario de los cuentos de mi infancia era ya un silencioso y apacible jubilado. Hasta el mismo momento de su muerte, sin embargo, Gorete, como la mayoría de los hombres que secundaron sus pasos, conservó la rebeldía y el espíritu tenaz que, al finalizar la guerra, le llevaron a esconderse en las montañas y, de la misma manera que guardaba en un armario, como si fueran reliquias, las cartucheras y el cinto y el puñal y los prismáticos, conservó hasta el último día la esperanza de que los ideales que un día le llevaron a vivir en una cueva, como si en lugar de un hombre fuera un lobo o una alimaña, se pudieran realizar en la renaciente España.

Por eso se murió sin entender demasiado. Por eso, seguramente, vivió los últimos años otro destierro -obligado, relegado como tantos al baúl de los recuerdos precisamente por el Gobierno por el que tanto lucharon y que ni siquiera se acordó de ellos para intentar resarcirles de las penurias pasadas (a Gorete, en concreto, ni el millón de pesetas aprobado a modo de limosna hace unos meses para quienes cumplieron un mínimo de tres años en las cárceles de Franco le llegó a corresponder porque, evidentemente, los 11 de la cueva no los consideraron cárcel). Por eso, precisamente, quiero ahora despedir con el mejor de mis recuerdos, en este tiempo de olvidos y en esta España moderna y desmemoriada, al hombre que con su vida alimentó de leyendas las largas noches de invierno y los días de mi infancia, cuando los años cincuenta se despedían de España y los cuentos de los viejos servían para decir lo que la radio callaba.

El vellocino de oro


Non somos os primeiros en escavar en Castiltejón. Xa temos recollido unhas cantas versións das fochancas levadas a cabo por dous curmáns na procura do ouro que deixaron os mouros no cueto de Castiltejón. De todas elas, quedámonos co relato fornecido por Segundo García, de 76 anos:

Eran dos primos de Lillo, Pepe Cristo y Manolo, que se emperraron en buscar el vellocino de oro que dejaron los moros aquí antes de marchar. Excavaron ahí abajo una buena temporada. Gorete, desde aquel alto de allí, los veía cada día, Gorete tenía ahí una cueva que quemó la guardia civil. Tenía una entrada cubierta para el frío y una salida para el humo que daba para a atrás del monte, para que no se viera la humareda desde el pueblo. Pues bien, una noche bajó Gorete a Castiltejón y le smetió en el agujero una olla llena de herraduras viejas y la tapó con tierra. Al día siguiente la azada de los primos pegó en la olla, y ya los ves a los primos abrazados ¡Primo, que vamos a ser felices! Y las risas de Gorete retumbaron en toda la vega de Fuentealbilla. No volvieron a excavar más.

Fotografías: Gorete nun dos seus refuxios, probablemente o referido polas fontes orais, por riba de Castiltejón.

9/9/11

Fortificación





Cantas persoas facían falta para erguer un castro? A resposta a esta pregunta conleva unha manchea de consecuencias para comprendermos o grao de artellamento político, de coerción e cohesión social das comunidades da Idade do Ferro. Un poboado fortificado é unha obra monumental, algo que se apreixa a simple vista. Así e todo, a aplicación dos SIX e da Arqueoloxía da Arquitectura amosan ben ás claras o grao de monumentalización acadado co erguemento de foxos, parapetos e murallas, estruturas construídas, non o esquenzamos, cunha tecnoloxía premoderna. Doutra volta estes sistemas defensivos castrexos eran polisémicos e multifuncionais, xa que funcionarían como arquitectura de prestixio, signo de comunicación non verbal, ferramenta de control da poboación de dentro, defensa cara ao ataque inimigo no marco dunha sociedade guerreira, etc...
Avancemos no tempo. O Estado na Idade Moderna deu lugar a novos sistemas defensivos, axeitados ás novas tecnoloxías e estratexias poliercéticas. Un exemplo soberbio son as fortificacións do Baixo Miño, entre Galicia e Portugal, entre os séculos XVII e XVIII. De entre elas destacan polo seu interese os fortes erguidos con terra, verdadeiros castros pero que adoptan prantas xeométricas con forma de estrela. Cantas persoas facían falta para erguer un forte no século XVII? Neste caso xa non estamos a falar dunha sociedade segmentaria, de pequenas comunidades, senón de súbditos ao servizo dunhas monarquías que non defenden unha fronteira, senón que a crean a través da arquitectura. Como amosou Foucault, a arquitectura domestica. Nun sistema aínda feudal, El Rei ordea levas entre as comunidades locais que obrigan ao campesiñado a traballar na construción destas cidadelas, fortíns e atalaias, ás ordes dos gurús da Modernidade: os enxeñeiros militares.
Chegamos ao século XX. Durante a guerra civil deuse outro proceso de fortificación na Fronte Norte. A estabilización da liña de defensa levou ao Consejo de Asturias e León a inciar unha campaña de fortificación nos portos de montaña. A propaganda incidía unha e outra vez na necesidade de paralizar o avance franquista. Ordes gubernamentais obrigaban ás comunidades locais a colaborar nestes labores de fortificación.
Cantas persoas fixeron falta para construir o complexo defensivo do Cueto de Castiltejón entre 1937 e 1938, entre paisanos e Batallones de Fortificación?
Uhna fotografía moi coñecida destes tempos amosa en primeiro plano un vello cunha pá subindo unha costa, co xaruto nos beizos, seguido a curta distancia por un neno, camiño da fortificación na que estaban traballando, obedecendo as ordes republicanas. Pode haber mil historias detrás dese retrato, do mesmo xeito que existen mil historias detrás das trincheiras e dos refuxios. Pode ser que o vello quedase ao cargo do seu neto, trala marcha do pai á fronte. Intúese un fondo vencello entre avó e neto neses tempos duros. Quizabes ambos os dous andaban a rubir pola aba do Cueto de Castiltejón, a comezos do outono do 36. Tras picar toda a mañá, quizabes sentaron no alto do cumio a descansar, xentando unha mísera codela de pan e uns grolos de augardente, envolvidos pola paisaxe montesía. Eles saben que a rocha caliza é dura, fosilizada para sempre nas súas maos e no seu recordo. Esa tarde, o avó quixo que o neto escoitase e vise algo fermoso entre tanta guerra, tanta sangue e tanta xenreira. O vento agarimaba o oubear dos cervos chantados nas penas como esculturas eternas. Comezaba a berrea. Continuaba a guerra.

Na fotografía tedes unha vosta xeral do refuxio 1 de Castiltejón durante o proceso de escavación.

Her papa go to war
He gonna fight
But he don't know what for


U2, The Refugee, War

7/9/11

Lúa de lobos



Al atardecer cantó el urogallo en los hayedos cercanos. El cierzo se detuvo repentinamente, se enredó entre las ramas doloridas de los árboles y desgajó de cuajo las últimas hojas del otoño.
Entonces fue cuando, por fin, cesó la lluvia negra que, desde hace varios días, azotaba con violencia las montañas.


Así comeza Luna de lobos, de Julio Llamazares (1985), unha xoia literaria tecida cunha linguaxe fermosa e inzada de lirismo, que dá conta da epopea dos fuxidos nas estribacións dos Picos de Europa, na fronteira entre Asturias e León. O autor inspirouse na figura do mítico escapado Gorete, un dos últimos homes do monte que rematou por entregarse nos anos 50. Nestas terras montesías de Puebla de Lillo a lembranza de el e doutros remanece incólume na memoria colectiva e na propia paisaxe. Existen penedíos e covachas vencellados para sempre á súa loita pola supervivencia. Na nosa reunión cos representantes da Junta Vecinal (un milenario fenómeno asembleario 15-M lexitimado polo Dereito leonés) puidemos comprobar a vixencia do recordo dos tempos da guerra e da represión, no maxín e na paisaxe. Aquí non se dá o que demos en chamar en Galicia a paisaxe ausente. A guerra deixou a súa pegada material. Comezan a agromar as historias das bombas recollidas polos nenos das aldeas na postguerra, do armamento asoellado en covas e posicións militares abandonadas, dos espectáculos de luz e cor que supoñen os lumes destes montes nos veráns ao estouparen granadas e obuses deitados para sempre sobre a caliza desta fermosa terra. Pero tamén xurde a trauma dunha represión que segue marcando a unha comunidade local hoxendía dependente da temporada do turismo de neve.

Fotografías: Gorete na súa época de fuxido.

A recta de Lillo



O complexo residencial no que nos aloxamos perto do Porto de San Isidro, ao sopé do cumio de El Toneo, é un auténtico non lugar, como diría Marc Augé. Semella un espazo abandonado, porque o é fóra da tempada de inverno, do turismo da neve. Estas escenografías apocalípticas son o produto material da chegada da Modernidade, dunha estación de esquí que se considerou no seu día un bo investimento e unha posibilidade para remarcar a distinción de clase por parte dos adiñeirados de León. O resultado é unha sorte de poboado trala febre do ouro que cae no esquencemento cando as raiolas de sol derreten as derradeiras folerpas de neve. Este non lugar destrúe a paisaxe e fálanos de intereses espúreos, especulación e pelotazo. Nós, pola contra, tenos que pedir unha recua de permisos para intervir neste paque natural. Mesmo temos limitado o número de sondaxes nun sitio no que non hai vexetación protexida. Semella que as restriccións de medio ambiente non surtiron efecto para chantar a 1 km do cumio do porto este sucedáneo de residencia soviética para vacacións en Ucraína. O colmo deste non lugar é que vaias por onde vaias, sempre topas cun sinal de prohibido o paso.
Un kilómetro ao norde, ultrapasada por centímetros a soleira do límite entre León e Asturias, o mundo troca de xeito radical. Do fondo da cantina escoa conversacións en bable e arrecendos que bulen pola cheminea de leña. Uns paisanos que están dando boa conta dunhas chiquitas no terrado, identifícannos e moi discretamente comezan a falar da ocupación en 1937, as foxas, as mortes, os achados de obxectos e outras chorradas da guerra. Aquí todo o mundo ten baixas na familia, entre mortos nos combates e represaliados na guerra e maila postguerra. Aquí todo o mundo fala na paisaxe, sinalando na mole rochosa de El Toneo, regatos, covachas, montes, gabias e trincheiras, guindando microtopónimos na conversa como se recitasen un canto épico á memoria dos devanceiros. De sotaque, a imaxe que temos diante nosa, as pistas de esquí orfas agardando o inverno (un parque de atraccións postmoderno) comezan a esvaerse para xurdir a paisaxe real que se agocha, que non é outra cá paisaxe agraria e gandeira tradicional e a paisaxe traumática da guerra. Os bombardeos da Lexión Cóndor ás posicións republicanas nos cumios que dominan este acceso natural a Asturias. Os camións inzados de cadavres que eran basculados para o lago de Isoba, segundo contan nestas terras. A cresta rochosa dende onde os represores esfragaban xente ao fondo dun barranco, chegando aos poucos días os cans ás aldeas com carne humana entre os dentes. As reviravoltas da guerra, entre Lillo e San Isidro, coa Peña del Águila como referente microhistórico. A Peña del Águila é a posición franquista que se atopa xusto diante do Pico de Castiltejón. A fronte dispúñase pola fermosa veiga que se extende antes da afamada recta de Lillo, onde soldados franquistas tiraron as fotografías que vedes arriba, en setembro-outubro de 1936. O que non sabían eses mozos, moitos deles galegos, é que detrás da recta lles podía estar agardando a morte. Esta recta de Lillo, crebada pola fronte durante un ano, é todo un lugar de memoria, parafraseando a Pierre Nora.